سفر یک‌روزه ماسیمو آپارو به تهران در شرایطی انجام شد که روابط ایران و آژانس در پی گزارش جنجالی خردادماه و حملات هماهنگ آمریکا و اسرائیل به نقطه بحرانی رسیده است؛ تهران خواستار قواعد جدید، تضمین‌های امنیتی و اصلاح رویه‌های این نهاد بین‌المللی شده است.
تهران-ایران ویو24
برای نخستین بار پس از حملات نظامی آمریکا و رژیم صهیونیستی به تأسیسات هسته‌ای ایران در جریان جنگ تحمیلی ۱۲ روزه، روز گذشته یک مقام بلندپایه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران سفر کرد. ماسیمو آپارو، معاون مدیرکل آژانس، روز دوشنبه ۲۰ مرداد (۱۱ اوت) در سفری یک‌روزه با مقامات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی دیدار و همان شب به وین بازگشت.
به گفته کاظم غریب‌آبادی، معاون امور حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه، محور اصلی این گفت‌وگوها بررسی «نحوه تعامل با آژانس در شرایط جدید» بود. وی تأکید کرد که ایران اعتراض رسمی و جدی خود را نسبت به «کوتاهی آژانس در ایفای مسئولیت‌های قانونی‌اش» در قبال حملات اخیر به تأسیسات هسته‌ای کشور اعلام کرده و خواستار «اصلاح رویه‌های نادرست» این نهاد شده است.
بازسازی رابطه پس از بحران
روابط تهران و آژانس از زمان انتشار آخرین گزارش این نهاد در خردادماه، که به صدور قطعنامه شورای حکام علیه ایران انجامید، وارد مرحله‌ای بحرانی شد. چرا که این گزارش زمینه لازم را برای اقدامات هماهنگ ایالات متحده و رژیم صهیونیستی علیه مراکز هسته‌ای ایران فراهم کرد. عدم محکومیت این حملات و فقدان هرگونه اقدام حمایتی از سوی آژانس در طول جنگ، عملاً اعتبار این سازمان در نگاه تهران را به شدت تضعیف کرد.
در پی این رویکرد، جمهوری اسلامی اقداماتی را برای واداشتن آژانس به رعایت تعهدات متقابل آغاز نمود. از جمله، توقف موقت مأموریت برخی بازرسان آژانس و تصویب طرح دو فوریتی مجلس شورای اسلامی که تداوم همکاری با آژانس را منوط به تأیید شورای عالی امنیت ملی می‌کند. این تحولات به معنای تاکید ایران بر بازتعریف کامل الگوی همکاری با آژانس بود.
قواعد جدید برای شرایط جدید
کارشناسان سفر آپارو را تلاشی برای شکستن بن‌بست رابطه پس از جنگ ارزیابی می‌کنند. تهران بر لزوم انجام بازرسی‌های «ایمن، شفاف و تحت ضوابط جدید» تأکید دارد؛ ضوابطی که متضمن احترام متقابل و تضمین‌های امنیتی باشد. به گفته مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه، «پس از حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران، ضروری است شروط مشخص و الزام‌آور برای همکاری با آژانس تدوین شود».
دیدار اخیر را می‌توان نخستین گام عملی در مسیر بازسازی اعتماد دانست. تجربه ایران نشان داده است که بهبود روابط با آژانس تنها با بیانیه‌های کلی حاصل نمی‌شود و نیازمند تعهد عملی دوجانبه است که مستلزم یک «نقشه راه دقیق» است که هم حقوق هسته‌ای ایران را تضمین و هم ادعاهای فنی آژانس و برخی کشورهای غربی را پاسخ دهد.
در این نقشه راه، چند محور کلیدی مطرح است:
- دریافت تضمین‌های کتبی و رسمی از آژانس مبنی بر بی‌طرفی کامل و منع استفاده سیاسی از اطلاعات فنی.
- دریافت تضمین درباره تعهد آژانس برای حفاظت از تاسیسات هسته ای و منابع انسانی مرتبط ایران در برابر اقدامات تروریستی و خرابکاری احتمالی
- تدوین پروتکل همکاری که دسترسی بازرسان را در حوزه‌های توافق‌شده شفاف سازد.
- اجرای تدریجی تعهدات متقابل با امکان توقف فوری در صورت نقض توافق.
آزمون تعهدات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
سفر ماسیمو آپارو نه یک رویداد معمولی، بلکه آزمونی برای سنجش میزان پایبندی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به اصول رژیم منع اشاعه و نیز مسئولیت‌های آن در قبال امنیت اعضای خود است. پرسش اصلی این است که آیا آژانس می‌تواند با جبران عملکرد گذشته، اعتماد ازدست‌رفته را بازگرداند و مسیر تعامل را باز نگه دارد؟
در این میان، بازپس‌گیری مرجعیت تصمیم‌گیری درباره مسائل هسته‌ای از انحصار غرب، ضرورتی جدی است. سه کشور اروپایی ـ بریتانیا، فرانسه و آلمان ـ با تعیین ضرب‌الاجل پایان اوت برای توافق جدید و تهدید به فعال‌سازی مکانیزم ماشه، در حالی نقش داور را بر عهده گرفته‌اند که فاقد جایگاه مشروع برای تعیین تکلیف مسائل بین‌المللی هستند. به لحاظ حقوقی، هرگونه تصمیم‌گیری درباره تحریم‌های اقتصادی باید در چارچوب نهادهای بین‌المللی اتخاذ شود، نه بر مبنای سیاست‌ورزی یک‌جانبه دولت‌های غربی.
تجربه چنین رویکردهایی، نگاه بدبینانه کشورهای مستقل ـ از جمله ایران ـ نسبت به نهادهایی مانند آژانس را تقویت کرده و آنها را در عمل به ابزاری در خدمت اهداف سیاسی غرب مبدل ساخته است. بر این اساس، اتخاذ سیاست «گام‌به‌گام» می‌تواند تنها مسیر واقع‌بینانه برای تضمین منافع فنی و حقوقی ایران و پیشگیری از تکرار بحران‌های مشابه در آینده باشد.
