در سایه رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و بحران‌های امنیتی شمال عراق، دیدار هاکان فیدان با رئیس الحشدالشعبی بیش از یک گفت‌وگوی دیپلماتیک، نشانه‌ای از بازگشت ترکیه به صحنه معادلات ژئوپلیتیکی عراق است؛ جایی که آب، نفت و امنیت درهم گره خورده‌اند.
دکتر احسان موحدیان – کارشناس مسائل منطقه
دیدار اخیر هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه با فالح فیاض، رئیس الحشد الشعبی (نیروهای بسیج مردمی عراق) و رئیس و مشاور سابق شورای امنیت ملی نشانگر تشدید تلاش دولت اردوغان برای افزایش نفوذ در فرایندهای سیاسی و امنیتی عراق است.
در بیانیه رسمی منتشرشده پس از این دیدار، جزئیاتی از مباحث مطرح‌شده ارائه نشده و صرفاً زمان و محل دیدار گزارش شده است. دو طرف در مردادماه نیز با یکدیگر دیدار کرده بودند که البته در مورد محورهای آن جلسه نیز اطلاعاتی منتشر نشد.
با توجه به اهمیت و نقش الحشد الشعبی در زمینه برقراری امنیت منطقه‌ای و مقابله با نیروهای تکفیری و تروریستی مانند داعش ــ که در گذشته مورد حمایت ترکیه بوده‌اند ــ این دیدار اهمیت خاصی پیدا می‌کند. از سوی دیگر، ترکیه همواره نگرانی‌هایی از فعالیت نیروهای کرد و گروه‌های مسلح در شمال عراق داشته است؛ به‌عنوان مثال، فیدان در دیدار با وزیر امور خارجه عراق از گروه پ‌ک‌ک به‌عنوان تهدید یاد کرده بود. ازاین‌رو می‌توان حدس زد فیدان در این دیدار نیز برای مهار گروه‌های یادشده درخواست‌هایی را از طرف عراقی مطرح کرده است.
با توجه به موقعیت ترکیه و عراق به‌عنوان کشورهای هم‌جوار، برگزاری این دیدار نشان‌دهنده تلاش برای هماهنگی بیشتر در موضوعات امنیتی و منطقه‌ای است؛ به‌ویژه آنکه ترکیه پس از موفقیت نسبی در مهار تنش‌های داخلی با کردهای داخل این کشور و افزایش نفوذ در سوریه پس از روی کار آمدن الجولانی، قصد دارد در عراق نیز این مسئله را تا حد امکان به نفع خود مدیریت کند.
بررسی ابعاد مختلف این دیدار
ابعاد امنیتی:
مبارزه با پ‌ک‌ک را باید در صدر اهداف فیدان از دیدار با رئیس حشدالشعبی دانست. فیدان تأکید کرده است که ترکیه از عراق انتظار دارد همان‌قدر که مبارزه با داعش را جدی می‌گرفت، با پ‌ک‌ک نیز به همان میزان برخورد کند. از همین رو، در نشست‌های مشترک میان ترکیه و عراق، موضوع بررسی و پیگیری حضور پ‌ک‌ک در شمال عراق و مناطق مرزی همواره مطرح بوده و در این دیدار نیز پیگیری شده است. بنابراین، این دیدار را می‌توان بخشی از تلاش بزرگ‌تر ترکیه برای نهادینه‌سازی چارچوب امنیتی مشترک با عراق دانست، نه صرفاً دیداری نمادین. ترکیه امیدوار است از طریق این تلاش‌های دیپلماتیک، فضای امنیتی مرزی خود با عراق را بهبود بخشیده و حضور پ‌ک‌ک در شمال عراق کاهش یابد.
ابعاد اقتصادی و زیرساختی:
ترکیه در عراق حدود ۳۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دارد و ارزش تجارت دوجانبه دو کشور در سال ۲۰۲۴ بیش از ۱۵ میلیارد دلار بوده است. دولت اردوغان پروژه‌های زیرساختی و اقتصادی مهمی را با همکاری عراق پیگیری می‌کند؛ از جمله همکاری در حوزه آب، انرژی، تجارت و پروژه «جاده توسعه» که عراق را از طریق بنادر جنوبی به ترکیه متصل می‌کند. دیدارهای فیدان با مقامات عراقی معمولاً شامل موضوعاتی چون مدیریت آب، هماهنگی در بخش انرژی و ترمیم زیرساخت‌های آبی عراق است. احتمالاً فیدان در این دیدار نیز به‌دنبال ترغیب حشدالشعبی به گسترش همکاری‌ها از حوزه امنیتی به حوزه همکاری گسترده‌تر اقتصادی بوده تا این همکاری‌ها ابعاد راهبردی پیدا کند. بنابراین، ممکن است این دیدار به ایجاد فرصت‌های اقتصادی جدید، اعم از سرمایه‌گذاری، صادرات و اجرای پروژه‌های زیرساختی برای ترکیه منجر شود.
عبداللطیف رشید، رئیس‌جمهور عراق، نیز در دیدار خود با هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، در روز یکشنبه بر ضرورت احترام به حاکمیت عراق و اتخاذ سیاستی عادلانه در زمینه تقسیم آب تأکید کرد تا حقوق اکتسابی عراق در رودخانه‌های دجله و فرات بر مبنای بهبود مدیریت آب تضمین شود. این اظهارات را می‌توان بازتابی از نگرانی عراق در مورد سیاست‌های توسعه‌طلبانه ترکیه در این کشور دانست. مذاکرات دو طرف منجر به امضای توافق‌نامه‌ای مهم در سوم نوامبر برای مدیریت مشترک منابع آب و مقابله با بحران شدید خشکسالی عراق شد. این توافق‌نامه شامل اجرای پروژه‌های زیرساختی مشترکی است که با درآمدهای نفتی عراق تأمین مالی می‌شوند و هدف آن احیای سیستم‌های توزیع آب و آبیاری با مشارکت ترکیه است.
ابعاد سیاسی و انتخاباتی:
آنکارا از گروگان‌گیری منابع آبی عراق به‌عنوان ابزاری برای حفظ نفوذ خود بر مقامات و شهروندان عراقی پیش از انتخابات پارلمانی ۱۱ نوامبر استفاده می‌کند و با امضای قرارداد همکاری آبی با بغداد، خود را به‌عنوان منجی در مقابله با کمبود فزاینده آب معرفی کرده است. اختلافات بر سر تقسیم آب مدت‌هاست که روابط دو کشور را تیره کرده است. در حالی‌که بغداد آنکارا را به محدود کردن جریان پایین‌دست از سرچشمه‌های دجله و فرات متهم می‌کند، ترکیه ادعا دارد زیرساخت‌های آبی عراق فرسوده و ناکارآمدند.
بر اساس توافق آبی دو طرف، بخشی از درآمد حاصل از صادرات نفت عراق توسط ترکیه به حسابی ویژه منتقل می‌شود. این پرداخت‌ها برای تأمین مالی پروژه‌های زیرساختی آب در عراق که توسط شرکت‌های ترکیه‌ای اجرا می‌شوند، مورد استفاده قرار می‌گیرد و عملاً چرخه‌ای بسته ایجاد می‌کند که در آن درآمدهای نفتی عراق صرف پروژه‌های ساخت ترکیه می‌شود. بغداد کمیته‌ای اختصاصی برای ارزیابی پیشنهادات شرکت‌های ترکیه‌ای تشکیل خواهد داد.
این سیستم برای تأمین مالی پروژه‌هایی طراحی شده است که زیرساخت‌های آبی فرسوده عراق را نوسازی کرده و کارایی و پایداری استفاده از آب را در شرایط خشکسالی فزاینده بهبود بخشد. ترکیه با این اقدامات، هم منابع مالی لازم برای نفوذ در روندهای سیاسی و انتخاباتی عراق را در اختیار می‌گیرد و هم با بازسازی وجهه خود، نیروهای سیاسی نزدیک به خویش را تقویت می‌کند تا در انتخابات پارلمانی، جریان‌های نزدیک به ایران و محور مقاومت تضعیف و نیروهای ترکمان و برخی گروه‌های سنی تقویت شوند.
ابعاد منطقه‌ای و ژئوپلیتیکی:
این دیدار را باید در بستر تحولات منطقه‌ای و نقشی که ترکیه مایل است در عراق، سوریه و خلیج فارس ایفا کند، تفسیر کرد. برای ترکیه، عراق یکی از مهم‌ترین همسایگان از منظر ایجاد سلطه امنیتی، کنترل منابع انرژی و ثبات اقتصادی است. بنابراین، دیدار فیدان از این منظر حائز اهمیت است. ترغیب عراق به پذیرش دیدگاه‌های سیاسی و امنیتی ترکیه، می‌تواند نفوذ ایران و نیروهای متحد تهران را کاهش داده و زمینه‌ساز همکاری منطقه‌ای نزدیک‌تر میان آنکارا و بغداد شود. این دیدار حتی به ترکیه در برابر کشورهای عربی رقیب مانند عربستان و امارات ــ که به نفوذ بیشتر در عراق علاقه‌مندند ــ نیز برتری خواهد داد.
چالش‌های همکاری عراق با ترکیه
اگر مقامات عراقی به این نتیجه برسند که همکاری با ترکیه می‌تواند تهدیدات امنیتی و نظامی در مناطق کردنشینِ کمتر تابع دولت مرکزی را کاهش دهد، سرمایه‌گذاری ترکیه در زیرساخت‌ها و بخش‌های اقتصادی می‌تواند توسعه عراق را تسریع کرده و موقعیت بین‌المللی این کشور را تقویت کند. اما جاه‌طلبی‌های ترکیه در عراق ــ که در قالب حملات نظامی به کردها، سدسازی بر روی دجله و فرات، و تحمیل سیاست‌های خود از طریق گروگان‌گیری آبی و حمایت از گروه‌های همسو مانند ترکمان‌ها و حتی داعش صورت می‌گیرد ــ ممکن است واکنش‌های داخلی و مقاومت سیاسی را در عراق برانگیزد.
سیاست «چماق و هویج» ترکیه در قبال بغداد، این احساس را در میان عراقی‌ها ایجاد کرده که دولت اردوغان عزت نفس آنان را پایمال می‌کند. به همین دلیل، برخی احزاب سیاسی عراق در روزهای اخیر پیشنهاد تحریم کالاهای ساخت ترکیه را مطرح کرده‌اند.
افزون بر این، عدم اعتماد کامل میان بغداد و آنکارا، با توجه به سابقه دخالت‌های مکرر ترکیه در عراق، چالشی ریشه‌دار است. بی‌توجهی مقامات ترکیه به حساسیت‌های داخلی عراق نسبت به حضور نیروهای خارجی نیز همواره مشکل‌ساز بوده است. از سوی دیگر، پیشبرد و تکمیل پروژه‌های زیرساختی بزرگ در عراق نیازمند زمان، سرمایه و ثبات سیاسی است. اگر امنیت منطقه یا تحولات سیاسی در اثر درگیری‌های داخلی، فعالیت مجدد داعش، یا دخالت آمریکا در سرکوب نیروهای محور مقاومت مختل شود، این پروژه‌ها با تأخیر مواجه خواهند شد. برای مثال، ایجاد کریدور توسعه که مستلزم عبور از مناطق کردنشین است، در شرایط کنونی به‌سادگی ممکن نیست. فشار بیش از حد ترکیه برای کنترل پ‌ک‌ک نیز می‌تواند مانع توسعه اقتصادی و همراهی ساکنان مناطق کردنشین با طرح‌های ترکیه شود.
تأثیر این توافقات بر اسرائیل
توافقات اخیر میان عراق و ترکیه در زمینه مقابله با پ‌ک‌ک و مدیریت منابع آبی، چند تأثیر غیرمستقیم اما مهم بر اسرائیل دارد:
۱. بُعد امنیتی و منطقه‌ای:
کاهش نفوذ کردها و پ‌ک‌ک: اسرائیل طی دهه‌های گذشته روابط غیررسمی با برخی جریان‌های کردی، به‌ویژه در اقلیم کردستان عراق، داشته است. این روابط برای اسرائیل ابزاری جهت موازنه با ایران، ترکیه و بغداد بوده است. اگر همکاری ترکیه و عراق به تضعیف پ‌ک‌ک و کنترل بیشتر بر مناطق کردی منجر شود، فضای مانور اسرائیل در شمال عراق و سوریه محدود خواهد شد.
تقویت موقعیت ترکیه در عراق: هرچه ترکیه جای پای محکم‌تری در عراق پیدا کند، نقش ایران در بغداد و موصل تضعیف می‌شود. از نگاه اسرائیل، این امر دو وجه دارد: از یک سو، تضعیف ایران مطلوب است؛ اما از سوی دیگر، افزایش قدرت منطقه‌ای ترکیه ــ که در ماه‌های اخیر روابط سردی با تل‌آویو داشته ــ می‌تواند تهدیدی بالقوه برای موازنه منطقه‌ای اسرائیل باشد.
۲. بُعد ژئوپلیتیکی و توازن قدرت منطقه‌ای:
ایجاد محور جدید آنکارا–بغداد–دوحه (احتمالاً با حمایت محدود غرب) می‌تواند بخشی از موازنه منطقه‌ای را به ضرر اسرائیل تغییر دهد. اگر این محور جایگزین بخشی از نفوذ ایران در عراق شود، اسرائیل در کوتاه‌مدت خرسند خواهد بود، اما در بلندمدت، قدرت‌یابی ترکیه و گرایش‌های نئوعثمانی آن می‌تواند دردسرساز باشد.
۳. بُعد منابع آبی و اقتصادی:
همکاری ترکیه و عراق در مدیریت آب می‌تواند به ثبات اقتصادی و بهبود وجهه ترکیه در عراق بینجامد و در بلندمدت نفوذ ایران را کاهش دهد؛ امری که از نظر اسرائیل مثبت ارزیابی می‌شود. اما اگر این همکاری به وابستگی بیشتر عراق به ترکیه منجر شود، اسرائیل شاهد شکل‌گیری بلوک جدیدی به محوریت ترکیه در غرب آسیا خواهد بود که ممکن است در برابر کشورهای عربی نزدیک به تل‌آویو (مانند امارات، مصر و اردن) قرار گیرد.
در نتیجه، توافق‌های ترکیه و عراق برای مقابله با پ‌ک‌ک و مدیریت منابع آب، از دید اسرائیل تحولی چندوجهی است: در کوتاه‌مدت، به‌دلیل محدود شدن نفوذ ایران، مفید ارزیابی می‌شود، اما در بلندمدت، با توجه به تقویت ترکیه و کاهش نفوذ اسرائیل در شمال عراق، بالقوه خطرناک خواهد بود.
