مذاکرات امنیتی میان سوریه و رژیم صهیونیستی در هفته‌های اخیر وارد مرحله‌ای حساس و پیچیده شده و تلاش ها برای به نتیجه رساندن آن تاکنون علیرغم عقب نشینی ها و همراهی حکومت ابومحمد الجولانی ثمربخش نبوده است.
دکتر احسان موحدیان- کارشناس ترکیه
سوریه و اسرائیل در هفته‌های اخیر، پس از ماه‌ها مذاکرات با میانجیگری ایالات متحده در باکو، پاریس و لندن که مذاکراتشان پیش از مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک سرعت گرفت، به توافق بر سر کلیات یک توافق نزدیک شدند. اما اسرائیل با زیاده خواهی همیشگی خود باعث شد حتی جولانی نیز نتواند با این رژیم به توافق برسد.
بنا بر گزارش رویترز، مذاکرات درباره این توافق در لحظات آخر به دلیل مطرح شدن درخواست مجدد اسرائیل برای ایجاد گذرگاه انسانی به سویدا با مشکل مواجه شد. به‌رغم موافقت اولیه سوریه با درخواست‌های رژیم صهیونیستی درباره خلع سلاح در منطقه جنوب دمشق، سرنوشت مناطقی که این رژیم بعد از سقوط نظام سابق اشغال کرده؛ به‌ویژه ارتفاعات استراتژیک جبل‌الشیخ همچنان مبهم است.
یسرائیل کاتس وزیر جنگ اسرائیل بر تداوم حضور ارتش این رژیم در ارتفاعات جبل‌الشیخ تاکید کرده است. اظهارات نتانیاهو در زمان حضور در مجمع عمومی سازمان ملل، درباره توافقی که به حاکمیت سوریه احترام بگذارد با خواسته‌های اسرائیل درباره حضور در ارتفاعات جبل‌الشیخ و ایجاد ممنوعیت پروازی برای جنگنده‌های سوریه در برخی مناطق جنوب این کشور به‌ویژه استان سویدا متناقض است.
ایده ایجاد گذرگاه به اصطلاح انسانی اسرائیل برای استان سویدا و حمایت از دروزی‌ها، اصل حاکمیت سوریه را تضعیف کرده و منجر به ایجاد نظام سیاسی و اداری ویژه برای استان سویدا تحت حمایت اسرائیل خواهد شد که در نهایت راه را برای ایجاد نهادهای طایفه‌ای در سوریه به قیمت از دست رفتن وحدت سیاسی آن و تشدید تنش و تجزیه سوریه باز می‌کند. امری که برای اسرائیل کمال مطلوب است.
با عنایت به آنچه بیان شد، این گفت‌وگوها که به‌ویژه پس از پایان حکومت بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴ شدت گرفته، از سوی سوریه بیشتر بر محورهای زیر متمرکز است:
- توافق بر اساس آتش‌بس سال ۱۹۷۴
مذاکرات بر اساس توافق جداسازی نیروها در سال ۱۹۷۴، که پس از جنگ یوم‌کیپور میان سوریه و اسرائیل با میانجیگری سازمان ملل به امضاء رسید، ادامه دارد. این توافق خطوط آتش‌بس را تعیین کرده و منطقه حائلی را تحت نظارت نیروهای حافظ صلح سازمان ملل ایجاد کرده است. الجولانی حاکم موقت سوریه، بر لزوم بازگشت به این توافق تأکید کرده است.
- خروج نیروهای اسرائیلی از مناطق اشغالی
یکی از محورهای اصلی مذاکرات، دستیابی به توافقی است که به خروج نیروهای اسرائیلی از مناطقی منجر شود که پس از پایان حکومت بشار اسد در دسامبر گذشته اشغال کرده‌اند. این موضوع به‌ویژه در مورد بلندی‌های جولان اهمیت دارد.
- توقف عملیات‌های نظامی اسرائیل در داخل سوریه
نقطه تمرکز دیگر مذاکرات، دستیابی به توافقی برای توقف عملیات‌های نظامی اسرائیل در داخل سوریه است. این موضوع به‌ویژه در زمینه جلوگیری از وقوع درگیری‌های مرزی و حفظ امنیت منطقه اهمیت دارد و خطر تجزیه سوریه را که مطلوب آمریکا و اسرائیل است، کاهش می دهد.
در عین حال اسرائیل که با روی کار آمدن حکومتی متزلزل و گوش به فرمان در سوریه، فرصت را برای افزایش نفوذ و تعمیق حضور خود در غرب آسیا فراهم می بیند، اهداف زیر را تعقیب می کند:
- خلع سلاح و عدم حضور نظامی سنگین در جنوب غربی سوریه
اسرائیل خواهان این است که مناطق نزدیک به مرز اسرائیل (استان‌های درعا، قنیطره، و سویدا و نواحی جنوب غربی سوریه) کاملاً غیرنظامی شوند؛ یعنی نیروهای نظامی سنگین سوری و گروه‌های مسلح خارجی نتوانند در آن منطقه مستقر شوند. امری که با اعمال حاکمیت سوریه در تضاد کامل است.
- حفظ امنیت اقلیت سویدا، به ویژه جامعه دروزی
اسرائیل این ادعا را دارد که حفاظت از دروزی‌های سوریه، به‌خصوص در سویدا، یکی از اولویت‌هایش است. لذا اسرائیل خواستار ایجاد گذرگاهی برای کمک‌رسانی به این منطقه بوده که در نهایت حاکمیت سوریه را تضعیف می‌کند.
- محدودیت پرواز بر فراز سوریه و ایجاد منطقه ممنوعه پروازی در نواحی نزدیک به مرز
یکی دیگر از درخواست‌های اسرائیل، تضمین این است که سوریه نتواند در مناطق نزدیک به مرز اسرائیل پروازهای نظامی انجام دهد یا نیروی هوایی آن که البته چیز زیادی از زیرساخت های آن باقی نمانده، مزاحم امنیت اسرائیل شود.
- تعیین مرزهای امنیتی و مناطق با سطح مختلف حضور سوریه
یکی دیگر از پیشنهادهای زیاده خواهانه اسرائیل، مدل‌بندی برای ایجاد سه منطقه امنیتی است: منطقه نزدیک به مرز اسرائیل که هیچ نیروی نظامی سنگین سوری یا خارجی در آن حضور نداشته باشد، منطقه میانی با نظارت مشترک و حضور محدود سوریه، و منطقه دورتر که نیروهای سوری بتوانند در آن آزادانه‌تر عمل کنند.
- ادامه عملیات نظامی اسرائیل در صورت لزوم، برای دفع تهدیدات از خاک سوریه
اسرائیل خواهان حفظ حق خود برای پاسخ یا حمله علیه گروه‌هایی است که از خاک سوریه فعالیت می‌کنند و برای اسرائیل تهدید به‌شمار می‌روند. این امر به‌عنوان بخشی از خواسته آن برای تضمین امنیت ملی دیده می‌شود. این در حالی است که همراهی حاکمان جدید سوریه با اسرائیل چنان گسترده است که این نگرانی اسرائیل بیشتر بهانه جویی به نظر می رسد.
اسرائیل حاضر نیست از تمام مناطق تحت کنترلش در سوریه عقب‌نشینی کند، به ویژه منطقه کوه هِرِمون (Mount Hermon) برای این رژیم اهمیت استراتژیک دارد و اسرائیل تمایلی به ترک آن ندارد. قله کوه هرمون با ارتفاع ۲۸۱۴ متر، از هر نقطه‌ای در سوریه یا اسرائیل مرتفع‌تر است. این قله کمی بیش از ۳۵ کیلومتر از دمشق فاصله دارد، که به این معنی است که پایتخت سوریه در معرض حمله توپخانه‌ای صهیونیست ها قرار گرفته است.
ملاحظات و منافع ترکیه
ترکیه در مذاکرات امنیتی سوریه و اسرائیل نقش نسبتاً فعالی دارد و بیشتر به‌صورت میانجی و واسطه برای کنترل تنش‌ها، تضمین منافع خود، و شکل‌دهی به ساختار امنیتی جدید در سوریه تلاش می کند. البته ترکیه در ماه های آغازین روی کارآمدن الجولانی تلاش کرد نفوذ سیاسی و امنیتی و اقتصادی خود را در عمق سوریه افزایش دهد. ولی وقتی این تلاش به افزایش تحرکات نظامی و اطلاعاتی دولت اردوغان منجر شد، اسرائیل با واکنش تند و حتی حملات نظامی که به کشته شدن برخی نظامیان ترکیه منجر شد خط قرمزهای خود را به این کشور یادآوری کرد و شرایط برای نقش آفرینی ترکیه در سوریه دشوارتر از گذشته شد. ترکیه تلاش کرد تلفات نیروهای خود و به ویژه نیروهای مستقر در پایگاه هوایی T4 در شهر تدمر را در اواخر شهریور ماه مخفی نگهدارد، اما این مساله افشا شد. آنکارا برای بازسازی پایگاه T4 تلاش می‌کند که یکی از مهمترین پایگاه‌های هوایی در سوریه است و به تجهیزات نظامی، رادارها و سامانه‌های پدافند هوایی مجهز شده است. این مسئله‌ای است که تل آویو آن را تهدیدی برای خود در سوریه و منطقه غرب آسیا به حساب می‌آورد.
پس از این درگیری ها دو طرف برای مدیریت سطح تنش به اقدامات زیر روی آوردند:
1.ترکیه و اسرائیل توافق کرده‌اند یک کانال ارتباطی ۲۴ ساعته ایجاد کنند تا از تصادم نظامی یا برخورد بین نیروهایشان در سوریه جلوگیری شود. این مکانیسم فنی است، نه سیاسی و ترکیه تأکید کرده که هدف از این کار اجتناب از درگیری‌های ناخواسته است.
2. ترکیه با مدیریت حضور نظامی خود در سوریه، در حال ارزیابی امکان راه‌اندازی و توسعه پایگاه‌های نظامی در مناطق مرکزی سوریه و در نقاطی است که اسرائیل متعرض آنها نشود. همچنین گفتگوهایی درباره همکاری نظامی و آموزشی مشترک ترکیه با حاکمان جدید سوریه وجود دارد.
3. حمایت سیاسی از حاکمان جدید سوریه در برابر اسرائیل نیز در دستور کار اردوغان است. ترکیه به‌عنوان یک کشور همسایه سوریه که اندیشه های آن برای احیای نفوذ عثمانی، گسترش پان ترکیسم و اجرای ایده های ناتو در غرب آسیا بیش از گذشته آشکار شده، از حاکمان جدید سوریه حمایت کرده و می‌خواهد نقشی مهم در بازسازی ساختار امنیتی و مرزبندی‌ها در سوریه داشته باشد. این امر ترکیه را به یک بازیگر مهم در تنظیم نظم امنیتی منطقه تبدیل کرده و رقبایی مانند عربستان و ایران را تضعیف می کند.
4. ترکیه به دنبال میانجیگری یا تسهیل مذاکرات غیرمستقیم دو طرف نیز بوده و در کنار کشورهایی مانند آذربایجان، نقش میانجی یا میزبان مذاکرات فنی بین ترکیه و اسرائیل را بازی کرده است. در این زمینه با توجه به روابط عمیق تر و دوستانه تر باکو و تل آویو، در مقاطعی نقش دولت علی اف پررنگ تر بوده و دو بار مذاکره مقامات اسرائیل و سوریه در باکو این مساله را ثابت می کند.
5. موضع‌گیری سیاسی بین‌المللی ترکیه نیز در حمایت از الجولانی قابل توجه است. ترکیه در عرصه بین‌المللی بیانیه‌هایی صادر کرده مبنی بر اینکه سوریه متعلق به سوری‌هاست، و کشورهایی مثل اسرائیل نباید در امور داخلی سوریه بدون توافق با دمشق مداخله کنند. همچنین ترکیه فشار می‌آورد تا هرگونه عملیات نظامی اسرائیل در خاک سوریه به‌طور شفاف بررسی شود. هر چند این موضع گیری ها جنبه ظاهری و صوری دارد و بیشتر یادآور حمایت های لفظی اردوغان از مردم غزه در عین تجارت گسترده دولت ترکیه با اسرائیلی هاست.
ترکیه امیدوار است با این نقش آفرینی قادر به تامین منافع خود به شرح زیر باشد:
1.حفظ امنیت مرزها: حضور گروه‌های مسلح یا نیروهایی که ترکیه آنها را تهدید محسوب می‌کند، اعم از کردهای مرتبط با PKK و شبه‌نظامیان، برای ترکیه یک خطر مسلم است. ترکیه می‌خواهد این فضا را امن کند تا به خصوص برای اجرای طرح های اقتصادی خود در حوزه کریدور و انتقال کالا و انرژی از چین و قطر به اسرائیل و کشورهای اروپایی و تبدیل شدن به قطب ترانزیتی منطقه ظرفیت کافی را ایجاد کند.
2.کسب نفوذ بیشتر در سوریه بعد از تغییر نظام اسد: با توجه به همگرایی حاکمان جدید سوریه با اردوغان، ترکیه فرصت دارد نفوذ سیاسی و نظامی خود را که قبلا محدود به نقاط اشغالی شمال این کشور بود، گسترش دهد. این شامل ایجاد پایگاه‌های مختلف نظامی و اطلاعاتی، آموزش نیرو، و ایفای نقش مستقیم در تعیین ترتیبات امنیتی است. همچنین ترکیه هویت سازی، تمدن سازی و تاریخ سازی مطلوب خود برای احیای نقش این کشور در قامت جایگزین امپراطوری عثمانی را مورد توجه قرار داده است که قبلا در شیوه آموزش و ایجاد ساختارهای و فرهنگی و اداری در نقاط اشغالی سوریه نمود پیدا کرده بود.
3.پیش‌گیری از درگیری مستقیم با اسرائیل: ترکیه نمی‌خواهد وارد منازعه نظامی بزرگ با اسرائیل شود، به‌ویژه هنگامی‌که منافعش در سوریه در تعارض با اقدامات اسرائیل است. مکانیسم ایجاد کانال ارتباطی ۲۴ ساعته یکی از ابزارهای جلوگیری از این تنازع است.
4.حفظ مشروعیت بین‌المللی و نفوذ منطقه‌ای: ترکیه می‌خواهد نشان دهد که بازیگر عقلانی، مسئول و فعال در سیاست خاورمیانه است و با مشارکت در مذاکرات امنیتی و میانجیگری، می‌تواند اعتبار خود را بالا ببرد. هر چند تلاش های اردوغان برای کنترل تنش با اسرائیل با آرزوهای وی برای نقش آفرینی در سوریه قابل جمع نیست. زیرا زیاده خواهی بی پایان اسرائیل در سوریه و نگرانی اردوغان از واکنش آمریکا در صورت عدم همراهی ترکیه با خواسته های اسرائیل فضای مانور اردوغان در سوریه را کاهش می دهد.
بر این اساس محدودیت‌ها و چالش‌ها برای ترکیه در سوریه با توجه به رویه های اسرائیل در ماه های اخیر به شرح زیر است:
1.صهیونیست ها از گسترش حضور نظامی ترکیه در سوریه نگران هستند و نمی خواهند ترکیه با استقرار پایگاه‌ها یا ایجاد زیرساخت های نظامی بیشتر بتواند توان نظارت بر حضور نظامیان صهیونیست یا پروازهای اسرائیلی را داشته باشد یا بر مرزهای جنوب سوریه تسلط پیدا کند. این همان خط قرمزی است که اسرائیل در مذاکرات اعلام کرده است.
2. ترکیه در مورد واکنش ایران و روسیه به اقدامات خود در سوریه نیز ملاحظاتی دارد. ترکیه علیرغم اینکه در ماه های اخیر به طور کامل به اردوگاه ضدروسی و ضدایرانی آمریکا و ناتو پیوسته، نمی‌تواند به نفوذ ایران و به خصوص روسیه در سوریه کاملاً بی‌توجه باشد. هر تغییری در وضع موجود می‌تواند واکنش این کشورها را برانگیزد. ترکیه برای حفظ توازن بین این بازیگران باید ملاحظات سختی را مراعات کند و تعادلی را حفظ کند که این روزها به شرایط شکننده ای رسیده است. ایران که هشیارانه تحرکات اسرائیل و متحدانش در منطقه برای واکنش به هرگونه گستاخی نظامی مجدد صهیونیست ها را رصد می کند، در مورد استفاده مجدد از خاک سوریه بدین منظور حساس بوده و واکنشی قاطع نشان می دهد. روسیه نیز که از همراهی ترکیه با غرب در اوکراین علیه مسکو و دیگر سیاست های تهاجمی اردوغان علیه پوتین در قفقاز و آسیای مرکزی و در دریای سیاه خشمگین است، ممکن است در سوریه به این چالش آفرینی های ترکیه واکنش مناسب نشان دهد.
3. زیاده خواهی ترکیه در سوریه باعث شده بسیاری از کشورهای منطقه به این جمع بندی برسند که اردوغان خود را قیم سوریه تصور می کند. لذا برخی کشورها ترکیه را به دخالت بیش از حد در امور داخلی سوریه متهم می کنند. اگر ترکیه در سوریه به‌گونه‌ای عمل کند که مشروعیت اقداماتش از نظر بین‌المللی قابل قبول نباشد و به روال سال های گذشته به حق حاکمیت سوریه تجاوز کند، برای پیشبرد منافع اقتصادی و تجاری و امنیتی خود در سوریه کار دشواری در پیش خواهد داشت و حتی ممکن است موجب اجماع بین المللی علیه خود در سوریه میان مجموعه ای ناهمگون و غیرقابل پیش‌بینی از بازیگران شود. به خصوص که روابط ترکیه با اسرائیل به دلیل مناقشات پیرامون مساله فلسطین، غزه و روابط با کشورهای عربی همیشه پیچیده بوده است. ترکیه نمی‌تواند با اسرائیل در سوریه رفتاری دوستانه داشته باشد، بدون اینکه منتقدان داخلی و منطقه‌ای اردوغان به آن واکنش نشان دهند.
4. دولت جدید سوریه هنوز تثبیت نشده است. ترکیب نیروهای سیاسی حاکم و تصمیم گیر، ادغام نیروهای شبه نظامی نامتجانس در ارتش، حل مسأله کردها، علوی ها، دروزی ها و غیره، کنترل قلمرو، و کسب مشروعیت داخلی مسائلی هستند که تعیین می‌کنند تا چه حد ترکیه خواهد توانست در سوریه حضور و نقش آفرینی نظامی و امنیتی داشته باشد. به هر حال شرایط در این کشور آشوب زده بسیار دشوار است و نابازیگری بازیگران عجول، کم تجربه و زیاده خواه ممکن است به جنگ داخلی تازه ای در سوریه منجر شود.
