کاهش نرخ باروری، افزایش امید به زندگی و حرکت نسل‌های پرجمعیت دهه‌های ۵۰ و ۶۰ به سوی سالمندی، ایران را وارد مرحله‌ای حساس از گذار جمعیتی کرده است؛ مرحله‌ای که با بسته‌شدن پنجره «سود جمعیتی نخست» تا سال ۱۴۰۶، نیازمند اصلاح عمیق در نظام بازنشستگی، تقویت پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، و بهره‌گیری از تجربه موفق کشورهایی چون ژاپن، آلمان و کره جنوبی است تا از بحران‌های اقتصادی و اجتماعی جلوگیری شود.
ایران‌ویو۲۴-اجتماعی
تحولات عمیق ساختار سنی در ایران در چند دهه اخیر، حاصل کاهش سریع نرخ باروری از اوایل دهه ۱۳۷۰، افزایش امید به زندگی و رشد جمعیت سالمند است. این تغییرات که با ورود نسل‌های پرجمعیت متولد دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ به میانسالی همراه شده، ساختار جمعیت را به سوی سالخوردگی هدایت می‌کند.
بر پایه آمارهای رسمی و برآوردهای بین‌المللی، پنجره سود جمعیتی نخست — که از سال ۱۳۶۷ با رشد تقریبی ۲ درصدی اقتصاد همراه بوده — تا سال ۱۴۰۶ بسته می‌شود. این دوره ناشی از سهم بالای نیروی کار و نسبت وابستگی پایین بوده است. پس از آن، دستیابی به سود جمعیتی دوم، متکی بر سرمایه‌گذاری پس‌اندازهای انباشته‌شده در دوران اشتغال و افزایش بهره‌وری نیروی کار خواهد بود.
در ایران، از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۲۰ گروه‌های میانسال بیشترین رشد جمعیتی را دارند، ولی از ۱۴۲۵ رشد سالمندان سرعت بیشتری می‌گیرد و از ۱۴۴۵ نرخ رشد کل جمعیت منفی خواهد شد. این دگرگونی خطراتی چون فشار بر صندوق‌های بازنشستگی، افزایش هزینه‌های بهداشت، کاهش سرعت رشد اقتصادی و نابرابری‌های نسلی را در پی دارد.
تجربه جهانی نشان می‌دهد مواجهه موفق با سالخوردگی جمعیت نیازمند مجموعه‌ای از سیاست‌های همزمان است. ژاپن با اصلاح نظام بازنشستگی، افزایش سن بازنشستگی و مشارکت سالمندان در بازار کار، فشار بر نظام تأمین اجتماعی را کاهش داده است. آلمان و بسیاری از کشورهای اروپایی با گسترش بیمه‌های خصوصی بازنشستگی، تقویت پس‌انداز در سطح خانوار و جذب مهاجران برای جبران کمبود نیروی کار، تعادل نسبی در ساختار جمعیت ایجاد کرده‌اند. کره جنوبی با اجرای برنامه پس‌انداز اجباری، سرمایه‌گذاری در آموزش نسل جوان و زنان، و توسعه صنایع فناورمحور توانسته بهره‌وری را افزایش دهد. همچنین، آمریکا با تنوع‌بخشی به سرمایه‌گذاری صندوق‌های بازنشستگی و تشویق سالمندان به مصرف هدفمند، و چین با ایجاد صندوق‌های بازنشستگی فردی و توسعه بیمه‌های اجتماعی، به پایداری نظام حمایتی خود کمک کرده‌اند.
گزارش اخیر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برای ایران چهار محور کلیدی پیشنهاد می‌کند:
۱. اصلاحات بنیادین در نظام بازنشستگی و تأمین اجتماعی شامل افزایش سن بازنشستگی و تضمین پایداری مالی؛
۲. سیاست‌های بهداشتی هدفمند برای بهبود سلامت سالمندان و کاهش هزینه‌های درمانی بلندمدت؛
۳. تقویت پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در چرخه عمر با ایجاد نظام مالی شفاف و قابل اعتماد؛
۴. سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی جوانان و زنان از طریق افزایش اشتغال و مهارت‌آموزی.
کارشناسان هشدار می‌دهند که بی‌توجهی به این اصلاحات در دوره پایانی سود جمعیتی نخست، فشارهای اقتصادی و اجتماعی دهه‌های آینده را دوچندان خواهد کرد. سالمندی جمعیت اگرچه پدیده‌ای غیرقابل توقف است، اما با برنامه‌ریزی درست می‌تواند به فرصتی پایدار برای رشد اقتصادی و ارتقای عدالت بین‌نسلی تبدیل شود.
