تغییر شریط بین المللی ایران و روسیه را بیش از پیش به بازیگران مکمل تبدیل کرده است؛ ایران و روسیه با تامین نیازهای همدیگر می توانند به تاب آوری هم در برابر فشارهای سیاسی، نظامی و اقتصادی غرب کمک کنند.
ایران ویو 24 – سیاست خارجی
پس از جنگ ۱۲روزه، برای ایران فقط ترمیم خسارت یا دفع دور تازه فشارها موضوع نبود؛ مسئله اصلی، تقویت توان مقابله و تاب‌آوری پایدار در برابر چرخه‌های حملات نظامی، جنگ اقتصادی و فشارهای نهادی بود. در چنین شرایطی، همکاری با متحدانی که بتوانند هم سپر حقوقی فراهم کنند و هم اهرم‌های اقتصادی و فناورانه را فعال سازند، اهمیتی مضاعف یافت. پیمان مشارکت جامع ۲۰ساله ایران و روسیه که ۱۶ ژانویه ۲۰۲۵ در مسکو امضا و ۲۱ مه ۲۰۲۵ در مجلس ایران تصویب شد و سپس در ۲ اکتبر ۲۰۲۵ لازم‌الاجرا گردید، چارچوب حقوقی همین رویکرد است؛ سندی که همکاری امنیتی و اقتصادی را برجسته می‌کند.
اتحاد تحریمی‌ها؛ محور شرق علیه انزوای غرب
در اوج جنگ تابستان ۱۴۰۴ مسکو هدف‌گیری تأسیسات هسته‌ای ایران را غیرقانونی خواند و هم‌زمان بر ضرورت مسیر دیپلماتیک در موضوع هسته‌ای تأکید کرد؛ موضعی که هم خط قرمز عدم هدف‌گیری هسته‌ای را برجسته کرد و هم روایت مسئولانه ایران درباره تعهدات هسته‌ای را تقویت نمود. افزون بر این، هنگامی که سازوکار اسنپ‌بک فعال شد، روسیه صراحتاً اعلام کرد بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل را به رسمیت نمی‌شناسد و پیش‌تر به‌همراه چین کوشید مهلت دیپلماتیک بیشتری ایجاد کند؛ گرچه قطعنامه تعویقی رأی نیاورد. نتیجه عملی این شکاف حقوقی این است که بخشی مهم از نظام بین‌الملل اسنپ‌بک را معتبر نمی‌داند و این یعنی ایجاد فضای تنفسی حقوقی برای همکاری‌های مشروع ایران با شرکای غیرغربی.
اقتصاد ترانزیتی به‌جای اقتصاد نفتی
از ۱۵ مه ۲۰۲۵ موافقت‌نامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا اجرایی شد. این توافق، تعرفه‌های واردات از اتحادیه به ایران را به‌طور معناداری کاهش می‌دهد (به‌طور نمونه، برای کالاهای روسی از میانگین ۱۶.۷% به ۵.۲%) و برای صادرکنندگان دو طرف پیش‌بینی‌پذیری بیشتری ایجاد می‌کند. هم‌زمان، تجارت ایران و روسیه در ۲۰۲۴ به ۴.۸ میلیارد دلار رشد یافت و انتظار می‌رود با اجرای FTA روند صعودی ادامه یابد. برای ایران که تحت تحریم‌های ثانویه است، این یعنی کانال‌های باثبات‌تر برای صادرات و واردات و کاهش ریسک‌های سیاسی بر زنجیره تأمین.
در بخش ترانزیت، تکمیل حلقه مفقوده رشت–آستارا در کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) محور گفت‌وگوهای فشرده تهران–مسکو–باکو است. روسیه برای اجرای این پروژه یک وام دولتی ۱.۳ میلیارد یورویی اختصاص داده و طرفین هدف افزایش بار عبوری در مسیر غربی INSTC به حدود ۱۵ میلیون تُن را پیگیری می‌کنند. با تکمیل این خط، زمان و هزینه حمل بین شمال اروپا/روسیه و اقیانوس هند کاهش محسوس می‌یابد و برای ایران منبع درآمد ترانزیتی پایدار شکل می‌گیرد.
ایران در مسیر هاب گازی منطقه‌ای
با تجربه شوک‌های دوره‌ای در گاز و برق، ایران به تنوع‌بخشی سبد انرژی نیاز دارد. در ۲۰۲۵، تهران و مسکو درباره چارچوب تأمین گاز روسیه برای ایران به توافق اولیه رسیدند: آغاز با حجم‌های کوچک (تا حدود ۲ میلیارد مترمکعب در سال) و امکان توسعه تا سقف ۵۵ میلیارد مترمکعب در سال. این پل انرژی، علاوه بر پوشش کسری‌های فصلی، ظرفیت سوآپ چندجانبه و تجارت منطقه‌ای گاز را افزایش می‌دهد و ایران را از مسیر یک بازیگر صرفِ صادرکننده به بازیگر هاب منطقه‌ای نزدیک می‌کند.
در حوزه اتمی صلح‌آمیز، همکاری با «روس‌اتم» از ادامه ساخت واحدهای ۲ و ۳ بوشهر فراتر رفته و بحث احداث چند نیروگاه جدید (ارزش تقریبی ۲۵ میلیارد دلار) و حتی بررسی رآکتورهای ماژولار کوچک در دستور کار قرار گرفته است. کارکرد راهبردی این پروژه‌ها صرفاً تولید برق نیست؛ ارتقای فناوری، بومی‌سازی بخشی از زنجیره تأمین و تقویت پایداری شبکه در پیک مصرف نیز هست.
اقتصاد غیردلاری و معماری مالی مشترک
هیچ همکاری اقتصادی بدون راه‌حل مالی پایدار نمی‌ماند. از ژانویه ۲۰۲۳ پیام‌رسان‌های بانکی بومی ایران (سپام) و روسیه (SPFS) متصل شده‌اند؛ گامی که امکان تسویه امن‌تر و مقاوم در برابر تحریم را فراهم کرد. در ۲۰۲۴ پیوند شبکه‌های پرداخت (شتاب و میر) اعلام شد و در مه ۲۰۲۵ مرحله دوم عملیاتی شد تا گردشگران روس بتوانند با اپلیکیشن میرپی – MirPay در ایران پرداخت انجام دهند. این سازوکارها وابستگی به سوئیفت و دلار را کاهش می‌دهد و به صادرکننده ایرانی امکان برنامه‌ریزی مطمئن‌تر می‌دهد.
به‌موازات آن، مقام‌های دو طرف می‌گویند بیش از ۸۰٪ تجارت دوجانبه با پول‌های ملی تسویه می‌شود؛ روندی که اگر تثبیت شود، نوسان‌پذیری ارزی و ریسک تحریم ثانویه را کم می‌کند. (درباره درصد دقیق، روایت‌های رسانه‌ای متفاوت است؛ اما مسیر کلی غلبه ارزهای ملی بر دلار روشن است.)
اتحاد فضایی تهران و مسکو علیه انحصار غرب
توان فضایی در مدیریت بحران و تاب‌آوری زیرساختی نقش مستقیم دارد. همکاری ایران و روسیه از پرتاب «خیام» در ۲۰۲۲ آغاز شد، با پرتاب «پارس-۱» در فوریه ۲۰۲۴ ادامه یافت و در ژوئیه ۲۰۲۵ با قرار گرفتن «ناهید-۲» در مدار تقویت شد. دسترسی منظم به خدمات پرتاب و انتقال بخشی از دانش، شکاف‌های فناورانه را سریع‌تر پر می‌کند، ارتباطات اضطراری و پایش سرزمینی را بهبود می‌بخشد و اتکای کشور به داده‌های خارجی را کاهش می‌دهد.
رزمایش‌های سه‌جانبه ایران، روسیه و چین در خلیج عمان طی مارس ۲۰۲۴ و رزمایش جست‌وجو و نجات ایران و روسیه در دریای خزر در ژوئیه ۲۰۲۵، پیام روشنی از هماهنگی عملیاتی و امنیت دریایی منطقه‌ای مخابره کرد. برای کشوری که مسیرهای حیاتی انرژی و تجارت از پیرامونش می‌گذرد، این رزمایش‌ها لایه مکمل بازدارندگی هستند.
در حوزه هوایی، یک مقام ارشد ایرانی در ژانویه ۲۰۲۵ خرید جنگنده‌های سوخو-۳۵ از روسیه را تأیید کرد؛ هرچند درباره تعداد و زمان‌بندی تحویل اختلاف روایت وجود دارد و گزارش‌ها درباره ارقام بزرگ افشاشده هنوز رسمی نیست. صرف‌نظر از جزئیات اجرایی، پیام مهم این است که تهران مسیر ترکیب توان داخلی با خرید هدفمند خارجی را برای ارتقای تدریجی برتری هوایی دفاعی ادامه می‌دهد تا هزینه هر حمله پیش‌دستانه به زیرساخت‌های حیاتی افزایش یابد.
همکاری در توسعه صنعتی
هم‌زمان با گسست زنجیره‌های غربی قطعات، مسکو و تهران از ۲۰۲۲ به‌طور هدفمند روی همکاری هوانوردی کار کردند: انتقال/تأمین قطعات و خدمات تعمیر و نگهداری (MRO) برای ناوگان روسی با مشارکت شرکت‌های ایرانی. این همکاری، هم برای ایران انتقال مهارت و اشتغال می‌آورد و هم برای روسیه مسیر جایگزین قطعه و تعمیر را فراهم می‌کند. در خودروسازی و قطعه نیز طرفین در ۲۰۲۵ بر تعمیق همکاری تأکید کردند؛ مسیری که اگر به تولید مشترک و انتقال فناوری منتهی شود، تاب‌آوری صنعتی ایران را بالا می‌برد.
ایران شاهراه حیاتی روسیه برای بقا در جنگ اقتصادی
ارتباط بین ایران و روسیه مبتنی بر نیازهای متقابل شکل گرفته است؛ پس روسیه نیز از جهات زیر به ایران نیاز دارد؛
دسترسی راهبردی به اقیانوس هند و تنوع مسیرها
کریدور شمال–جنوب از منظر روسیه، پلی است از بنادر روسیه به خلیج فارس و اقیانوس هند؛ مسیری که هم هزینه/زمان لجستیک را کم می‌کند و هم از وابستگی به خطوط اروپاییِ تحت فشار می‌کاهد. هدف‌گذاری مشترک ۱۵میلیون تُن بار برای مسیر غربی INSTC همین ضرورت روسی را توضیح می‌دهد؛ ایران حلقه حیاتی این گذرگاه است.
مقاومت اقتصادی در برابر تحریم
روسیه پس از ۲۰۲۲ شبکه‌ای موازی از سازوکارهای مالی و تجاری ساخته است. همکاری با کشورهایی چون ایران، که خود تجربه زیست زیر تحریم را دارد، به تکمیل این اکوسیستم کمک می‌کند؛ از تسویه با ارزهای ملی تا اتصال پیام‌رسان‌های بانکی و شبکه‌های کارت. برای مسکو، ایران نه فقط یک بازار ۸۵ میلیونی، بلکه گره‌ای برای دورزدن گلوگاه‌های مالیِ تحت کنترل غرب است.
انرژی؛ سوآپ، بازارها و سرمایه‌گذاری
با سقوط سهم گاز روسیه در اروپا، مسکو به مسیرهای تازه نیاز دارد. سوآپ و صادرات گاز به ایران—با امکان رساندن آن به مصرف داخلی ایران یا صادرات سوآپ به همسایگان—می‌تواند برای روسیه بازارهای جایگزین بسازد و برای ایران تنوع تأمین ایجاد کند.
همکاری در ناوگان هوایی
محدودیت صادرات قطعات هواپیما به روسیه، این کشور را به شبکه‌های تعمیر، نگهداری و عملیات غیرغربی وابسته کرده است؛ ایران می‌تواند بخشی از این خلأ را پر کند. این همکاری برای روسیه تداوم پرواز و برای ایران درآمد ارزی و انتقال مهارت را در پی دارد.
سیاست منطقه‌ای و چندجانبه‌گرایی
حضور فعال ایران در بریکس و اوراسیا برای روسیه مفید است؛ مسکو از شبکه‌ای از اعضای همسو در نهادهای غیرغربی سود می‌برد و تهران نیز از مسیر این نهادها استانداردها، سازوکارهای مالی و بازارهای جدید می‌یابد. عضویت رسمی ایران در بریکس از اول ژانویه ۲۰۲۴ تثبیت شد و بستر همکاری‌های گسترده‌تر را فراهم آورد.
بنابراین در همکاری‌های میان ایران و روسیه، آنچه به جایگاه روسیه برای ایران ارزش می بخشد، شامل؛ حمایت حقوقی و دیپلماتیک در مجامع بین‌المللی، همکاری در ایجاد کریدور ترانزیتی درآمدزا و امن‌تر، تنوع‌بخشی انرژی از مسیر گاز، اتم و تبادل منطقه‌ای برق، ایجاد راه‌حل‌های مالی مقاوم در برابر تحریم، دسترسی پایدار به پرتاب‌های فضایی و داده‌های سیاره‌ای، ارتقای تدریجی توان هوایی و دریایی و جبران شکاف‌های زنجیره تأمین است. همه این موارد به ویژه پس از جنگ ۱۲روزه، تاب‌آوری اقتصادی–امنیتی ایران را چندلایه‌تر می‌کند.
برای روسیه نیز، ایران یک حلقه ژئواکونومیک به اقیانوس هند است؛ ایران می تواند بازار بزرگ مصرفی و صنعتی باشد؛ ظرفیت‌های تعمیر، نگهداری و عملیات و صنعتی برای پر کردن خلأهای تحریمی دارد؛ و در عرصه دریایی و امنیت خطوط کشتیرانی یک شریک مؤثر به‌شمار می‌رود. افزون بر این، تهران در قالب نهادهایی مانند بریکس و اوراسیا، به تقویت معماری اقتصادی غیرغربی کمک می‌کند—سازوکاری که مسکو برای کاستن از فشار غرب به آن تکیه دارد.
