افزایش حضور اسرائیلی‌ها در قبرس در سال‌های اخیر (چه به‌صورت سرمایه‌گذاری، چه در قالب سکونت و مهاجرت به ویژه پس از جنگ ۱۲ روزه اسراییل بر علیه ایران) یکی از روندهای مهم ژئوپلیتیکی در شرق مدیترانه محسوب می‌شود. در همین حال ترکیه نگران است که همکاری نظامی اسرائیل با قبرس جنوبی و یونان به ایجاد ائتلاف امنیتی ضدترکیه‌ای منجر شود. اگر اسرائیل بتواند از تأسیسات یا پایگاه‌های قبرس برای عملیات نظارتی یا اطلاعاتی و جاسوسی استفاده کند، این امر می‌تواند برای ترکیه تهدیدآمیز باشد.
دکتر احسان موحدیان- کارشناس مسائل ترکیه
مداخله ترکیه در قبرس (به‌ویژه از سال ۱۹۷۴ تا به امروز) یکی از مسائل پیچیده و ریشه‌دار در سیاست منطقه‌ای مدیترانه شرقی است. قبرس تا سال ۱۹۶۰ تحت استعمار انگلیس بود و پس از استقلال، بر اساس توافق‌نامه زوریخ و لندن، سه کشور ترکیه، یونان و بریتانیا به‌عنوان ضامنان استقلال و تمامیت ارضی قبرس تعیین شدند. بر طبق این معاهده، ترکیه و یونان به همراه انگلیس به عنوان «قدرت‌های ضامن» تعیین شدند تا صلح و ثبات را در جزیره تضمین کنند.
با وجود این، در دههٔ ۱۹۶۰ میلادی تنش‌های قومی میان یونانی‌تبارها (اکثریت) و ترک‌تبارها (اقلیت) شدت گرفت. در سال ۱۹۷۴، پس از کودتای ملی‌گرایان یونانی برای الحاق جزیره به یونان، ترکیه با استناد به حقوق خود طبق معاهدهٔ ضمانت، وارد قبرس شد و شمال جزیره را تصرف کرد. مداخله نظامی ترکیه در سال ۱۹۷۴ به دنبال کودتای ملی‌گرایان یونانی قبرس برای «انوسیس» (الحاق به یونان) انجام شد و منجر به تقسیم جزیره به دو بخش یونانی‌نشین و ترک‌نشین شد.
اهداف ترکیه از مداخله و حضور در قبرس
۱. حفاظت از ترک‌های قبرسی
ترکیه ادعا می‌کند که مداخله‌اش برای جلوگیری از نسل‌کشی یا سرکوب ترک‌های قبرسی بوده است. در نگاه رسمی آنکارا، این اقدام نوعی «وظیفه انسانی و قانونی» در چارچوب معاهده ۱۹۶۰ است و این کشور ادعای نجات ترک‌های قبرس از خشونت‌های دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی را دارد.
۲. ممانعت از الحاق قبرس به یونان (انوسیس) و پیشبرد راه‌حل《دو کشوری》
یکی از اصلی‌ترین انگیزه‌ها، جلوگیری از آن بود که کل جزیره تحت کنترل یونان قرار گیرد. برای ترکیه، چنین وضعیتی می‌توانست برتری استراتژیک یونان را در مدیترانه شرقی ایجاد کند و توازن قوا را بر هم بزند. با توجه به اینکه تعداد زیادی از جزایر نزدیک به ترکیه نیز در کنترل یونان است، کنترل کل قبرس توسط یونان به هیچ وجه برای ترکیه قابل تحمل نبود.
همچنین به رسمیت‌شناختن بین‌المللی قبرس شمالی و تغییر موضع از حمایت از یک فدراسیون به سمت حمایت قاطع از به رسمیت‌شناسی حاکمیت جمهوری ترک قبرس شمالی (TRNC) به عنوان یک دولت مستقل هدف دیگری است که ترکیه تعقیب می‌کند.
۳. کنترل استراتژیک شرق مدیترانه
قبرس در نقطه‌ای حیاتی میان ترکیه، خاورمیانه و کانال سوئز قرار دارد.
کنترل یا نفوذ بر بخش شمالی جزیره به ترکیه امکان می‌دهد تا:
• بر خطوط کشتیرانی و انرژی در مدیترانه شرقی نظارت کند،
• در برابر پایگاه‌های انگلیسی و نفوذ ناتو موازنه ایجاد کند و بر نقش مستقل خود تاکید کند،
• و حضور نظامی دائمی در منطقه حفظ نماید.
۴. کنترل منابع انرژی در شرق مدیترانه
از دههٔ ۲۰۱۰ به بعد، با کشف منابع بزرگ گاز طبیعی در سواحل قبرس، اسرائیل و مصر، اهمیت قبرس بیشتر شد. ترکیه نمی‌خواهد یونان یا دولت قبرس جنوبی (یونانی‌نشین) بدون مشارکت ترک‌های قبرسی یا بدون در نظر گرفتن منافع ترکیه از این منابع بهره‌برداری کنند.
لذا حفظ موقعیت راهبردی و دسترسی به منابع انرژی از طریق حضور در شرق مدیترانه به عنوان یکی از مناطق کانونی رقابت‌های انرژی برای ترکیه مهم است. ترکیه از این طریق برای تضمین سهم خود از منابع گاز طبیعی منطقه و مقابله با انحصارطلبی سایر بازیگران منطقه‌ای مانند اسرائیل و مصر تلاش می‌کند.
۵. اهرم فشار سیاسی در برابر اتحادیه اروپا
از آنجا که قبرس جنوبی عضو اتحادیه اروپاست، ترکیه با حفظ نفوذ خود در شمال قبرس (جمهوری ترک قبرس شمالی – TRNC) از این موضوع به‌عنوان ابزار چانه‌زنی در روابط خود با اتحادیه اروپا استفاده می‌کند.
۶. هویت ملی و سیاست داخلی ترکیه
مساله قبرس برای سیاستمداران ترک، به‌ویژه ملی‌گرایان، جنبه نمادین دارد. حفظ «قبرس ترک» نوعی نمایش اقتدار ملی و میراث آتاتورک تلقی می‌شود و از نظر افکار عمومی داخل ترکیه، عقب‌نشینی از شمال قبرس قابل قبول نیست.
بنابراین، علاقه ترکیه به مداخله در قبرس به ترکیبی از مسایلی همچون امنیت قومی، استراتژی نظامی، منافع انرژی و سیاست داخلی مرتبط است. هدف نهایی آنکارا از این کار حفظ نفوذ دائمی در شرق مدیترانه و تضمین آن است که قبرس هرگز به پایگاه انحصاری یونان یا اتحادیه اروپا تبدیل نشود.
پیامدها و چشم‌انداز بین‌المللی حضور ترکیه در قبرس
حضور ترکیه در قبرس پیامدهای مهمی به همراه داشته و با واکنش جامعه بین‌المللی مواجه شده است:
۱. واکنش و انزوای بین‌المللی
جمهوری ترک قبرس شمالی تنها توسط ترکیه به رسمیت شناخته شده است. اتحادیه اروپا، سازمان ملل و سایر نهادهای بین‌المللی، دولت قبرس (بخش یونانی نشین) را به عنوان حکومت رسمی تمام جزیره به رسمیت می‌شناسند. این موضوع به یک اختلاف کانونی بین ترکیه با اتحادیه اروپا و ناتو تبدیل شده است.
۲.انتقادات داخلی در قبرس شمالی
با وجود حمایت‌های ترکیه، برخی از ترک‌تبارهای قبرس از کاهش استقلال داخلی و وابستگی اقتصادی و سیاسی مطلق به آنکارا انتقاد دارند. برخی احزاب و شهروندان، راه‌حل جایگزین یعنی اتحاد مجدد در قالب یک فدراسیون و بهره‌مندی از مزایای کامل اتحادیه اروپا را ترجیح می‌دهند.
۳. گسترش فساد و مافیای اقتصادی
طی ماه‌های گذشته، بسیاری از سیاستمداران و تحلیلگران ترکیه، درباره وضعیت بخش شمالی جزیره قبرس هشدار داده و اظهار نظر می‌کنند. آنان می‌گویند، بخش تُرک‌نشین جزیره قبرس، به یکی از بزرگ‌ترین مراکز اقامت و فعالیت سران مافیا، قمار، پولشویی و باندهای جنایت‌کار تبدیل شده است.
تحلیلگران می‌گویند: جمهوری تُرک قبرس شمالی که با تأثیر بحران‌های اقتصادی، ضعف‌های اداری و عدم شناسایی بین‌المللی دست و پنجه نرم می‌کند، به کانونی برای پولشویی و فعالیت‌های شرط‌بندی غیرقانونی تبدیل شده است.
️تصور منفی ایجاد شده با به تصویر کشیدن جمهوری تُرک قبرس شمالی به عنوان یک مرکز جرم و جنایت در برخی از سریال های تلویزیونی ترکیه، صرفاً یک دروغ رسانه‌ای نیست، بلکه به نظر می‌رسد جلوه‌ای از مشکلات واقعی پیش روی جمهوری ترک قبرس شمالی است.
️فعالیت‌های شرط‌بندی غیرقانونی و پولشویی که به سرعت در حال افزایش هستند، به هرج و مرج اجتماعی دامن می‌زنند. در هر فرصتی تأکید می‌شود که کازینوها و به ویژه پلتفرم‌های شرط‌بندی غیرقانونی در قبرس تُرک، به مراکز بین المللی پولشویی تبدیل شده‌اند. بسیاری از پدرخوانده های دنیای شرط‌بندی مجازی که در سطح جهانی در لیست قرمز تحت تعقیب قرار دارند، در شمال قبرس فعالیت می‌کنند و صندوق‌های امانات امن دارند.
فایننشال تایمز اعلام کرده که هم اکنون در بخش تُرک‌نشین قبرس ۳۲ کازینو یا قمارخانه بزرگ فعال است و بر اساس تصمیم مقامات محلی، به زودی تعداد این کازینوها به ۶۴ واحد افزایش خواهد یافت تا از طریق کسب مالیات از درآمد آنها، بخشی از کسری بودجه جبران شود. چرا که دولت و ساختار سیاسی این منطقه که به نام «جمهوری تُرک قبرس شمالی» شناخته می شود، فقط از سوی ترکیه مورد شناسایی و تایید قرار گرفته و پرداخت اغلب هزینه‌ها و بودجه‌های سالانه بخش تُرک‌نشین نیز بر عهده دولت آنکارا است. این در حال است که در چند سال گذشته، دولت ترکیه نیز با بحران اقتصادی گسترده روبرو شده و نمی‌تواند از عهده تامین هزینه های قبرس تُرک برآید.
۴.رقابت منطقه‌ای و حضور نظامی
حضور حدود ۶۰ هزار نیروی نظامی ترکیه در شمال جزیره و قدرت‌نمایی دریایی در سواحل قبرس، همواره موجب اعتراض قبرس، یونان و اتحادیه اروپا شده است. از سوی دیگر، آمریکا با تقویت همکاری‌های دفاعی خود با دولت قبرس، عملاً در جبهه مقابل ترکیه قرار گرفته است.
بنابراین، اهداف ترکیه در قبرس را می‌توان در چند محور اصلی خلاصه کرد: حفظ امنیت و حاکمیت ترک‌تبارهای جزیره، تضمین منافع راهبردی و انرژی خود در شرق مدیترانه، و به رسمیت شناخته شدن هرچه بیشتر جمهوری ترک قبرس شمالی. با این حال، این سیاست تاکنون به انزوای بین‌المللی قبرس شمالی و تشدید تنش با متحدان غربی ترکیه انجامیده است.
اهداف اسرائیلی‌ها از حضور در قبرس
افزایش حضور اسرائیلی‌ها در قبرس در سال‌های اخیر (چه به‌صورت سرمایه‌گذاری، چه در قالب سکونت و مهاجرت به ویژه پس از جنگ ۱۲ روزه اسراییل بر علیه ایران) یکی از روندهای مهم ژئوپلیتیکی در شرق مدیترانه محسوب می‌شود.
مهاجرت اسرائیلی‌ها به قبرس معمولاً به معنای مهاجرت دائمی جمعیتی نیست، بلکه بیشتر شامل سرمایه‌گذاری، خرید ملک، حضور اقتصادی و استقرار موقت نخبگان یا شرکت‌های فناوری و انرژی است. دلایل اصلی این اقدام عبارت‌اند از:
۱. امنیت و فاصله کوتاه از اسرائیل
قبرس به صورت هوایی فقط حدود ۴۰ دقیقه از اسرائیل فاصله دارد، اما از نظر امنیتی بسیار آرام‌تر است.
بسیاری از اسرائیلی‌های ثروتمند یا متخصصان فناوری قبرس را به‌عنوان محل دوم زندگی انتخاب می‌کنند تا:
• از فشارها و هزینه‌های بالای داخل اسرائیل دور شوند؛
• در محیطی اروپایی (عضو اتحادیه اروپا) زندگی یا سرمایه‌گذاری کنند؛
• و در عین حال به سرزمین اصلی نزدیک بمانند.
۲. همکاری اقتصادی و فناوری
روابط قبرس و اسرائیل طی دهه گذشته به‌شدت تقویت شده است، به‌ویژه در حوزه‌های:
• فناوری انرژی ( استخراج گاز طبیعی از دریای مدیترانه)
• امنیت سایبری
• گردشگری و حمل‌ونقل
• پروژه‌های زیربنایی و ارتباطی منطقه‌ای
این روابط باعث حضور شرکت‌ها و متخصصان اسرائیلی در قبرس شده است.
۳. پروژه‌های انرژی (میدان‌های گازی)
یکی از مهمترین دلایل حضور اسرائیل در قبرس، همکاری در بهره‌برداری از منابع گاز شرق مدیترانه است.
میدان‌های گازی مانند «لویاتان» ( در کنترل اسرائیل) و «آفرودیت» (قبرس) در نزدیکی یکدیگر قرار دارند و اسرائیل از طریق قبرس می‌تواند:
• گاز خود را به اروپا صادر کند (مثلاً از مسیر خط لوله شرق مدیترانه – EastMed)،
• با یونان و اتحادیه اروپا شراکت استراتژیک ایجاد کند،
• و از تحمیل فشار ترکیه در مسیرهای انتقال انرژی دوری کند.
۴. همکاری امنیتی و نظامی
قبرس و اسرائیل در سال‌های اخیر رزمایش‌های مشترک هوایی و دریایی متعددی برگزار کرده‌اند. قبرس به اسرائیل اجازه داده از فضای هوایی و برخی تسهیلات خود برای آموزش یا تمرین استفاده کند. در واقع، قبرس برای اسرائیل نوعی «پایگاه امن و نزدیک» در مدیترانه محسوب می‌شود.
تأثیر این روند بر منافع ترکیه
از نگاه ترکیه، افزایش حضور اسرائیلی‌ها در قبرس جنوبی (یونانی‌نشین) چند پیامد مهم دارد:
۱. تضعیف موقعیت ژئوپلیتیکی ترکیه در شرق مدیترانه
هرچه همکاری میان قبرس جنوبی، یونان و اسرائیل گسترش یابد، محور جدیدی در برابر ترکیه شکل می‌گیرد. این محور، عملاً ترکیه را از طرح‌های انتقال انرژی منطقه‌ای مانند خط لوله EastMed کنار گذاشته است.
۲.تشدید نگرانی امنیتی ترکیه
ترکیه نگران است که همکاری نظامی اسرائیل با قبرس جنوبی و یونان به ایجاد ائتلاف امنیتی ضدترکیه‌ای منجر شود. اگر اسرائیل بتواند از تأسیسات یا پایگاه‌های قبرس برای عملیات نظارتی یا اطلاعاتی و جاسوسی استفاده کند، این امر می‌تواند برای ترکیه تهدیدآمیز باشد.
۳. رقابت در صادرات گاز و انرژی
اسرائیل و قبرس به‌دنبال انتقال گاز به اروپا بدون عبور از خاک ترکیه هستند. این یعنی ترکیه از موقعیت «مسیر اصلی انتقال انرژی» کنار گذاشته می‌شود و درآمد و نفوذ خود را در این منطقه از دست می‌دهد.
۴. تضعیف نقش جمهوری ترک قبرس شمالی
با گسترش همکاری اسرائیل و قبرس جنوبی، مشروعیت و اهمیت دولت ترک قبرس شمالی از دید جامعه جهانی کاهش می‌یابد. ترکیه این را نشانه‌ای از انزوای سیاسی خود در منطقه می‌داند. ترکیه همچنین نگران است که خرید املاک و ثبت حدود ۱۵۰۰ شرکت اسراییلی در قبرس به تضعیف حاکمیت ترک‌ها، تغییر بافت جمعیتی و کاهش جمعیت ترک‌تبار در مناطق استراتژیک منجر شود.
نگرانی ترکیه از تکرار تجربه فلسطین در قبرس
حضور و مهاجرت اسرائیلی‌ها به قبرس تنها جنبه اقتصادی ندارد، بلکه بخشی از استراتژی کلان اسرائیل برای تقویت محور مدیترانه شرقی (اسرائیل–قبرس–یونان) است، محوری که ترکیه آن را تهدیدی مستقیم علیه منافع خود تلقی می‌کند.
نشانه هایی از تحرکات این محور در رسانه های اسراییلی نیز منعکس شده است. به عنوان مثال، روزنامه «اسرائیل هیوم»، پرتیراژترین روزنامه اسرائیل، پس از تشدید لفاظی های اردوغان علیه نتانیاهو، از یونان و قبرس جنوبی خواست تا به «آزادسازی» قبرس شمالی که تحت تصرف ترکیه است، کمک کنند. روزنامه یونانی Pentapostagma هم چندی قبل در این مورد نوشت یک درگیری نظامی بین یونان، اسرائیل، قبرس و ترکیه در شرق مدیترانه در حال شکل‌گیری است!
مجموعه این تحولات تحلیلگران ترکیه را نیز نگران کرده است. ️بخش تُرک نشین قبرس برخلاف بخش جنوبی، با توجه به تحرکات هماهنگ برخی کشورهای اروپایی، یونان و اسراییل در انزوای سیاسی و اقتصادی قرار گرفته و تاکید مکرر رئیس جمهور ترکیه بر تداوم یک دولت مستقل، باعث شده تُرک‌های این جزیره نتوانند از مزایای عضویت در اتحادیه اروپا برخوردار شوند.
بسیاری از جراید ترکیه در ماه‌های اخیر، به دنبال طرح این موضوع بوده‌اند که بخشی از سفرهای مداوم اردوغان به جزیره و توجه ویژه او به قبرس، به خاطر تحرکات اسراییل است.
پروفسور دکتر حسین ایشیکسال مشاور ویژه رئیس قبرس شمالی در امور روابط بین الملل و دیپلماسی، از تحلیلگرانی است که همواره درباره روابط پشت پرده قبرس و اسرائیل، هشدار داده است. ️او اخیرا درباره این موضوع نوشته است: بیش از ۱۵ هزار نفر از اسرائیلی‌ها به قبرس جنوبی رفته‌اند و حالا از این منطقه به عنوان حیاط خلوت استفاده می‌کنند. حالا همه می‌دانند که یهودی‌ها مرتباً در قبرس زمین می‌خرند.
به باور بسیاری از فعالان سیاسی جزیره قبرس و همچنین به نظر اغلب تحلیلگران سیاسی ترکیه، وابستگی کامل قبرس تُرک از نظر اقتصادی و سیاسی به آنکارا، در عمل به ضرر تُرک‌ها تمام شده و بسیاری از قبرسی‌های تُرک احساس می‌کنند که این وابستگی، استقلال و عاملیت آنها را کاهش می‌دهد، شیوه‌های سیاسی اقتدارگرایانه را تقویت می‌کند و سنت‌های سیاسی جزیره را به نفع سیاست ترکیه محور از بین می‌برد.
جامعه مدنی قبرس تُرک، عملاً طرفدار اتحاد مجدد و شهروندی کامل اتحادیه اروپا است. آنها معقدند که بخش تُرک‌نشین، تحت نفوذ ترکیه، منزوی شده و هویت فرهنگی و آزادی‌های دموکراتیک خود را از دست داده است.
در حالی که قبرس تُرک می‌توانست بدون دولت مستقل، بخشی از اتحادیه اروپا باشد، خود ترکیه نیز به دلیل حمایت از استقلال تُرک‌ها در جزیره، امکان راه یافتن به اتحادیه اروپا را از دست داده است.
در مجموع، می‌توان گفت پافشاری و اصرار مداوم اردوغان بر استقلال تُرک‌ها و اقداماتی همچون سوق دادن اعضای سازمان کشورهای تُرک زبان برای حمایت از شناسایی بین‌المللی، تاکنون خروجی مثبتی برای تُرک‌های قبرس نداشته و آنان را از امتیاز عضویت در اتحادیه اروپا نیز محروم کرده است.
در عین حال، این موضوع به مهمترین نقطه اختلاف بین آنکارا و اتحادیه اروپا تبدیل شده و به باور اغلب ناظران و تحلیلگران، ترکیه، شانس زیادی برای پیروزی ندارد.
نگرانی اصلی ترکیه و مقامات قبرس شمالی، تکرار سناریویی مشابه فلسطین است؛ یعنی اسرائیل با خرید تدریجی و سازمان‌یافته زمین، در بلندمدت در قبرس ادعای حاکمیت سرزمینی کند. یک نماینده مجلس قبرس شمالی اخیرا هشدار داده است: «اگر امروز تدابیر لازم را برای پیشگیری از این اتفاق در نظر نگیریم، ممکن است شاهد باشیم که هواپیماهای صهیونیستی که غزه را به آتش کشیدند، در آسمان قبرس به پرواز دربیایند».
در واکنش به این موضوع، مقامات قبرس شمالی تحت حمایت ترکیه در حال تهیه پیش‌نویس قوانینی برای وضع محدودیت‌های جدی بر خرید ملک توسط خارجی‌ها هستند تا از “اشغال بی‌سر و صدا”ی منطقه خبر در این جزیره جلوگیری کنند.
بر همین اساس پیش بینی می‌شود ترکیه حضور نظامی-امنیتی خود در آب‌های پیرامون قبرس افزایش دهد، بر گشت‌زنی‌های دریایی خود بیفزاید و هرگونه فعالیت اکتشافی مشترک اسرائیل-قبرس-یونان را با قاطعیت بیشتری مورد اعتراض قرار دهد.
