آذرماه ۱۴۰۳، سقوط دولت بشار اسد و تشکیل دولت جدید دمشق به رهبری احمد الشرع، امیدهای ترکیه برای تبدیل سوریه به همپیمان و منطقه نفوذ خود را تقویت کرده بود، اما تحولات میدانی و رویکردهای دمشق نشان می‌دهد آنکارا در دستیابی به اهداف راهبردی خود با محدودیت مواجه شده است.
علی حیدری-کارشناس مسائل منطقه
آذرماه سال ۱۴۰۳ بود که با سقوط دولت بشار اسد در سوریه، قدرت به دست نیروهای معارض مسلح افتاد و احمد الشرع به همراه تیم خود که اغلب از اعضای تحریر الشام هستند، حکومتی جدید را در دمشق برپا کردند.
در منطقه، ارزیابی و نگاه بر این بود که ترکیه از عوامل اصلی این تغییرات است و بر این اساس و با توجه به اینکه اعضای کابینه جدید از سال‌ها قبل با آنکارا در ارتباط بوده‌اند، از سوی آن حمایت شده و حتی در ترکیه تحصیل و زندگی کرده‌اند، بنابراین سوریه در یک چرخش راهبردی از همپیمانی ایران به همپیمان و کشور تحت نفوذ ترکیه تبدیل شده است.
در ابتدا نشانه‌ای از این امر کم نبود؛ حمایت لجستیکی، مالی و سیاسی اعضای تحریر الشام که بدنه اصلی دولت جدید را تشکیل می‌دهند، طی یک دهه گذشته همه از سوی ترکیه تأمین می‌شد. وزرایی مثل اسعد الشیبانی در ترکیه تحصیل کرده بودند و پناهجویان سوری که عمدتاً دل خوشی از حکومت بشار اسد نداشتند، در ترکیه حضور یافته و زندگی می‌کردند. بر این اساس بود که این تغییرات در سوریه با جشن در ترکیه همراه شد.
دولتمردان ترکیه سرمست از پیروزی راهبردی منطقه‌ای خود، به برنامه‌ریزی برای نفوذ و حضور هرچه بیشتر در سوریه مشغول شدند؛ سوریه‌ای که طی حدود ۱۴ سال درگیری تبدیل به ویرانه شده و فرصت‌های بیشماری را برای شرکت‌های ترکیه‌ای فراهم می‌کند تا هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی ثمره این پیروزی را بچشند.
این نظریه با مواضع سیاستمداران، اندیشکده‌ها و رسانه‌های غربی نیز تقویت می‌شد که ترکیه در سوریه تبدیل به یک فعال مایشاء خواهد شد.
اما به مرور زمان مشخص شد که وضعیت در سوریه حداقل به تمام معنا آن‌طور که ترکیه می‌خواست، پیش نمی‌رود و نشانه‌های آن از مدتی بعد از تغییرات در دمشق رفته‌رفته آشکار شد.
شوک تعرفه‌ای به ترکیه
اوایل دی ماه بود که دولت مستقر در دمشق، با هدف یکسان‌سازی نرخ‌ها در سراسر مرزهای خود، تعرفه گمرکی محصولات وارداتی از ترکیه را ۳۰۰ تا ۵۰۰ درصد افزایش داد. این اقدام باعث شد که صادرات ترکیه به سوریه تقریباً صفر شود و شوک بزرگی به تجار ترک وارد آید.
با سفرهای متعدد مقامات تجاری و اقتصادی ترکیه به سوریه، دولت دمشق موافقت کرد میزان تعرفه را بازنگری کند و آن را کاهش دهد، اما رقم دقیق کاهش اعلام نشد.
دمشق همچنین برای اتباع کشورهای مختلف نیز عوارض گمرکی تعیین کرد که از ۲۵ دلار تا ۳۵۰ دلار در نظر گرفته شده است. ترکیه در این لیست در رده کشورهای ۱۵۰ دلاری قرار دارد که برای شهروندان و تجار ترکیه رقمی قابل توجه بوده و موجبات نگرانی آن‌ها را فراهم آورده است.
اولین سفر خارجی که ترکیه نبود
اولین مقام خارجی که به سوریه جدید وارد شد، هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه بود و اولین سفر اسعد الشیبانی وزیر خارجه دولت جدید نیز به ترکیه انجام شد. با این وجود، دو ماه بعد از تغییرات، احمد الشرع رئیس دولت موقت سوریه، اولین سفر خارجی خود را انجام داد؛ سفری که همه در انتظار بودند تا ببینند مقصدش کجاست. الجولانی سابق و الشرع امروزی، اولین سفر خود را به ریاض انجام دادند تا با محمد بن سلمان ولیعهد عربستان دیدار کنند.
هرچند ارزیابی برخی تحلیلگران بر این بود که آنکارا به الشرع توصیه کرده تا اولین سفر خارجی خود را به عربستان داشته باشد و نه ترکیه، تا حساسیت‌ها نسبت به روابط سوریه جدید و ترکیه افزایش نیابد.
الشرع دومین سفر خود را به ترکیه انجام داد و طی یک سال گذشته نیز دو بار به ترکیه رفته است؛ یک بار در آنکارا و بار دیگر برای شرکت در نشست امنیتی آنتالیا.
توافق با ی‌پ‌گ و نگرانی ترکیه
احمد الشرع رئیس دولت موقت سوریه و مظلوم عبدی فرمانده نیروهای دموکراتیک سوریه در اسفند ماه سال گذشته توافقی امضا کردند که بر اساس آن قرار بود تمام گذرگاه‌های مرزی با عراق و ترکیه، فرودگاه‌ها و میادین نفتی در شمال شرقی سوریه تحت کنترل دولت مرکزی قرار گیرد و از سوی دیگر، کردهای سوریه «حقوق قانون اساسی» خود را، از جمله استفاده و آموزش زبان کردی، بدست آورند.
این توافق در ترکیه با نگرانی دنبال شد و برخی رسانه‌های منتقد دولت آن را به عنوان دور زدن ترکیه یاد کردند. دولتمردان در آنکارا نیز برای روزها نسبت به آن واکنش آشکار نشان ندادند و در حال ارزیابی اتفاقی بودند که در دمشق رخ داده است.
این توافقنامه هرچند تاکنون اجرایی نشده، اما نشان داد که دمشق به دنبال حل مشکلات خود با کردهای شمال سوریه به شیوه‌ای است که خودش صلاح می‌داند و نه به شیوه آنکارا.
با توجه به تحولات اخیر، مانند وقایع علویان در لاذقیه و دروزی‌ها در سویدا که برای دمشق هزینه‌های زیادی به همراه داشته، باید انتظار داشت که دولت الشرع با کردهای شمال سوریه مماشات بیشتری داشته باشد؛ موضوعی که اصلاً به مذاق آنکارا خوش نخواهد آمد.
سفر الشرع به واشنگتن و حضور همزمان فیدان
احمد الشرع اواخر ماه گذشته، راهی واشنگتن شد تا با دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا دیداری دو جانبه داشته باشد. این سفر اهمیت بسیاری داشت چراکه بعد از حدود ۶ دهه یک رئیس دولت از سوریه به آمریکا می‌رفت و همچنین باعث مشروعیت‌بخشی به احمد الشرع در میان کشورهای غربی و عربی می‌شد.
همزمان با این سفر که دستور کار دقیق آن مشخص نبود، هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه نیز به سرعت خود را به واشنگتن رساند تا در دیدار الشرع و ترامپ حضور داشته باشد؛ زیرا نگران بود که دو طرف درباره محورهایی گفتگو کنند که بر ترکیه نیز اثرگذار باشد. یکی از این محورها موضوع نیروهای دموکراتیک سوریه است که موضع واشنگتن نسبت به گذشته تغییر کرده است.
در حالی‌که تام باراک، سفیر آمریکا در ترکیه و نماینده ویژه ترامپ در امور سوریه، در گذشته از تمرکز قدرت در دولت مرکزی سخن می‌گفت و یک ارتش و یک دولت را شعار می‌داد، اما امروز بر لزوم تقسیم بخشی از قدرت سخن می‌گوید. در همین راستا است که بر اساس آخرین توافقات بین دمشق و نیروهای دموکراتیک سوریه، قرار است در سه بخش شمالی این کشور یعنی حسکه، رقه و دیرالزور، سه سپاه متشکل از نیروهای دموکراتیک سوریه تشکیل شود و همچنین دولتمردان این مناطق نیز از بومیان آن انتخاب شوند؛ که به نوعی آزادی عمل به کردهای شمال سوریه است. توافقی که اصلاً باب میل آنکارا نبوده اما به ناچار برای رودررو نشدن با ترامپ، ناچار به پذیرش آن است.
مذاکرات دمشق با تل‌آویو
مذاکرات پشت‌پرده دمشق با تل‌آویو نیز یکی از نگرانی‌های آنکارا است. در حالی‌که رژیم صهیونیستی با بمباران مناطق مختلف سوریه، بخصوص دمشق و جنوب این کشور، و نیز توسعه اشغالگری بخش‌های جنوبی آن، جای پای جدید خود را در جنوب سوریه تا حومه دمشق مستحکم می‌کند، دولت الشرع ناچار به پذیرش وضعیت موجود شده و کاری از دست آن ساخته نیست. این در حالی است که تل‌آویو اجازه حضور نظامی و امنیتی در سوریه را نیز به ترکیه نداده و با بمباران مناطقی که نیروهای ترکیه در آن حضور داشتند و ضربه زدن به منافع آن، به آنکارا هشدار جدی داد که در سوریه وارد فاز نظامی و امنیتی نشده و تنها در فاز اقتصادی عرض‌اندام کند.
جمع‌بندی
اگرچه در ابتدا تصور می‌شد که ترکیه از کیک سوریه سهم بزرگی به خود اختصاص خواهد داد، اما واقعیت‌های میدانی و گذشت زمان نشان داد که نه کشورهای بین‌المللی و منطقه‌ای، نه رژیم صهیونیستی و نه حتی دولت دمشق، تمایل چندانی به بازیگری بی‌قید و شرط ترکیه در سوریه ندارند و هر یک به دلایلی خواهان تعدیل این حضور برای حفظ موازنه جدید در سوریه هستند. موضوعی که در ابتدای امر برای اردوغان و ترکیه گران آمد، اما به تدریج در حال وفق دادن خود با شرایط جدید سوریه هستند.
