سفر مسعود پزشکیان به ایروان در حالی با حساسیت‌های ژئوپلتیکی قفقاز جنوبی گره خورده که دیدار خصوصی او با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، به جای ۲۰ دقیقه بیش از دو ساعت به طول انجامید؛ نشانه‌ای روشن از جدیت دو طرف برای بازتعریف روابط تهران–ایروان در مقطعی که رقابت بر سر کریدورها و موازنه‌های منطقه‌ای به نقطه عطف تازه‌ای رسیده است.
تهران-ایران ویو24
سفر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به ارمنستان در حالی انجام می‌شود که تنها اندکی از طرح «جاده ترامپ» و تقویت ایده کریدور زنگه‌زور گذشته است؛ طرح‌هایی که می‌توانند بر موازنه ژئوپلتیکی منطقه تأثیر جدی بگذارند. برخی این سفر را اقدامی شتاب‌زده می‌دانند، اما واقعیت آن است که روابط تهران و ایروان همواره بخشی کلیدی از توازن سیاسی در قفقاز جنوبی بوده و بازتعریف این روابط می‌تواند نقشی راهبردی در آینده ایران ایفا کند.
ایران شریک ژئوپلتیکی ارمنستان
ایران و ارمنستان تنها همسایه ساده نیستند؛ هر دو کشور در معادلات سیاست خارجی یکدیگر نقش منبع و پشتوانه ایفا کرده‌اند. به همین دلیل نیز یکی از عوامل تغییر موازنه به نفع جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر، کاهش عمق روابط تهران با ایروان تلقی می‌شود. برخی منتقدان معتقدند سیاست «توازن روابط» ایران میان باکو و ایروان، عملاً موجب تضعیف پیوندهای تهران و ارمنستان شده است. با این حال، واقعیت پیچیده‌تر است. هر چند ایران در دهه گذشته از سیاست روابط متوزان در میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان پیروی کرده اما همچنان در این رابطه دلیل الزامات ژئوپلتیکی و تهدید مشترک تعریف می‌شود.
ارمنستان کشوری کوچک اما در موقعیتی استراتژیک است. ایروان تنها با چهار کشور همسایه است: ایران، گرجستان، جمهوری آذربایجان و ترکیه. دو همسایه شمال و غربی‌اش، یعنی گرجستان و ترکیه، در مسیر سیاست‌های غربی قرار دارند؛ در حالی که روابطش با آذربایجان نیز در خصومت عمیق تاریخی و جنگی قرار داشته است. در چنین شرایطی، مرز باز و امن با ایران برای ارمنستان حکم «راه تنفسی» ژئوپلتیک را دارد. از سوی دیگر، برای ایران نیز ارتباط با ارمنستان مسیری بالقوه برای رسیدن به دریای سیاه و اروپا محسوب می‌شود؛ مسیری که می‌تواند مکمل کریدور شمال–جنوب باشد.
اگر چه یکی از نگرانی‌های اصلی تهران این است که ارمنستان با پروژه‌هایی همراهی کند که موقعیت ژئوپلتیک ایران را تضعیف یا مرز مشترک را به حاشیه ببرد، اما همراهی با چنین طرح‌هایی در واقع به معنای گرفتار شدن ایروان در ژئوپلتیکی پرمخاطره‌تر از گذشته خواهد بود. برای همین است که سفر رئیس‌جمهور ایران در این مقطع می‌تواند حامل پیام روشن از هر دو طرف تهران و ایروان باشد: حفظ و تقویت همکاری ایران و ارمنستان یک ضرورت امنیتی و استراتژیک است.
ضرورت بازتعریف مبانی راهبردی یک رابطه
قفقاز جنوبی از زمان فروپاشی شوروی به دلیل منابع انرژی، موقعیت ترانزیتی میان اروپا، خاورمیانه و آسیای مرکزی و نیز بحران‌های قومی و مرزی، همواره محل رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بوده است. برای ایران و ارمنستان، تهدیدهای امنیتی سنتی همچنان پابرجاست؛ از حضور قدرت‌های خارجی گرفته تا تلاش باکو و آنکارا برای تغییر موازنه ژئوپلتیکی. در چنین محیطی، همکاری دوجانبه بیش از آنکه انتخابی اختیاری باشد، پاسخی به الزامات امنیتی است.
رابطه ایران و ارمنستان تاکنون بیش از آنکه بر پایه نیازهای ذاتی دو کشور باشد، تحت تأثیر عوامل بیرونی و فشارهای ژئوپلتیکی شکل گرفته است. این «حاشیه‌گرایی» باعث شده روابط تهران و ایروان هیچ‌گاه به ظرفیت کامل خود نرسد. سفر رئیس جمهور پزشکیان فرصتی است تا این روند بازتعریف شود:
-
سرمایه‌گذاری سیاسی–امنیتی بیشتر برای تبدیل رابطه به اتحاد پایدار.
-
بازیابی موازنه در قفقاز جنوبی از طریق نزدیکی دوجانبه تهران و ایروان.
-
تقویت مسیر ایران–ارمنستان به عنوان دالان تجاری منطقه‌ای.
-
افزایش بهره‌برداری از موافقتنامه تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا با تکیه بر مرز مشترک ایران–ارمنستان.
در مجموع
سفر رئیس‌جمهور ایران به ایروان یک حرکت صرفاً دیپلماتیک نیست؛ این سفر می‌تواند نقطه آغاز بازتعریف یک رابطه راهبردی باشد. اگر روابط دوجانبه ایران و ارمنستان با عمق بیشتری دنبال شود، هر دو کشور در معادلات ژئوپلتیک و ژئواکونومیک منطقه، دست بالا را به دست خواهند آورد. در غیر این صورت، فرصت‌ها بار دیگر به سود رقبا و چشم اندازی مبهم مصادره خواهد شد.
