همزمان با گرامیداشت «روز ملی زعفران»، ایران بار دیگر در مرکز توجه جهانی «طلای سرخ» قرار گرفت؛ محصولی که از دل خاک گرم خراسان برمی‌خیزد و افزون بر هویت فرهنگی و تاریخی، ارزآوری چشمگیری برای اقتصاد ملی دارد. آمار رسمی از افزایش ۷۳ درصدی صادرات زعفران در نیمه نخست سال جاری خبر می‌دهد، اما در کنار این رشد، چالش‌های جدی چون قاچاق، خام‌فروشی و ضعف برند ملی همچنان سایه بر صنعت دیرپای زعفران انداخته است.
ایران‌ویو۲۴-اقتصادی
هر ساله با فرا رسیدن ۵ آبان‌ماه، ایران به رنگ طلایی زعفران آراسته می‌شود؛ روزی که در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به نام «روز ملی زعفران» ثبت شده است. این نامگذاری نماد احترام به یکی از اصیل‌ترین و ارزشمندترین محصولات کشاورزی جهان است؛ محصولی که از خاک کویرهای خراسان به جهان تقدیم می‌شود و ریشه در فرهنگ ایرانی دارد. زعفران از هزاران سال پیش تا امروز، بخشی از آیین‌ها، آشپزی و داروسازی سنتی ایرانیان بوده و با زندگی مردم این سرزمین گره خورده است.
اسناد کهن نشان می‌دهد که از روزگار هخامنشیان تا امروز، ایران خاستگاه اصلی زعفران جهان بوده و این ادویه گرانبها از جاده ابریشم به سراسر جهان راه یافته است. یونانیان و رومیان در دوران باستان زعفران ایرانی را به عنوان دارویی شفابخش و کالایی تجملی می‌ستودند و هنوز پس از قرن‌ها، نام «زعفران ایران» در بازارهای جهانی درخشان است.
نامگذاری روز ملی زعفران با هدف پاسداشت جایگاه اقتصادی و فرهنگی این محصول، حمایت از کشاورزان و صادرکنندگان، حفاظت از برند ایرانی در برابر انتقال نام به کشورهای دیگر و ترویج کشاورزی پایدار در مناطق کم‌آب انجام شد. این اقدام حاصل تلاش مشترک فعالان حوزه زعفران، وزارت جهاد کشاورزی و انجمن ملی زعفران بود تا یادآور اهمیت طلای سرخ در اقتصاد غیرنفتی و نماد پایداری کشاورزان خراسانی باشد.
امروز ایران با تولید بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان، جایگاه نخست را در نقشه جهانی این محصول دارد. شهرهایی چون قائن، تربت‌حیدریه، گناباد، فردوس و بیرجند قلب تپنده طلای سرخ جهان‌اند. با این حال، هنوز چالش‌هایی چون صادرات فله‌ای، نبود برند معتبر، نوسانات قیمت و واسطه‌گری، مانع تبدیل این ظرفیت تاریخی به ارزش واقعی شده‌اند. از این رو، روز ملی زعفران تنها یادبود فرهنگی نیست؛ بلکه بخشی از یک راهبرد برای حفاظت از هویت و برند جهانی زعفران ایرانی محسوب می‌شود.
مطابق گزارش گمرک، در شش‌ماهه نخست سال جاری، ۹۹ هزار و ۵۸۱ کیلوگرم زعفران ایرانی در بسته‌بندی‌های ۱۰ تا ۳۰ گرمی به ارزش ۹۴ میلیون و ۴۴۴ هزار و ۹۲۹ دلار صادر شده است؛ رشدی معادل ۷۳ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل. مقصد این صادرات کشورهای امارات متحده عربی، اسپانیا، چین، افغانستان، هند، آلمان، انگلیس، هلند، بلژیک، ترکیه، عمان و فیلیپین بوده‌اند.
امارات با خرید ۲۹.۶ تن زعفران به ارزش بیش از ۲۹ میلیون دلار در صدر قرار دارد، پس از آن اسپانیا با خرید ۱۹.۶ تن و چین با بیش از ۱۲.۶ تن رتبه‌های بعدی را دارا هستند. افغانستان و آلمان نیز به ترتیب با خرید بیش از ۱۰ و ۳ تن از مهم‌ترین خریداران این محصول بوده‌اند.
با وجود این رشد در صادرات، صنعت زعفران ایران با تهدیدهایی جدی روبه‌روست. قاچاق زعفران یکی از مشکلات اصلی به شمار می‌رود؛ چراکه بخش قابل‌توجهی از محصول ایران به‌نام افغانستان بسته‌بندی و صادر می‌شود، امری که علاوه بر ضرر اقتصادی، اعتبار تاریخی برند ایرانی را مخدوش می‌سازد. غلامرضا میری، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران ایران، تأکید کرده است که سیاست بازگشت ارز صادراتی با نرخ دولتی زمینه‌ساز این قاچاق شده و تا زمان اصلاح آن، صادرکنندگان رسمی در رقابت با مسیرهای غیرقانونی بازنده خواهند بود.
میری معتقد است تفاوت سود مسیر رسمی و غیررسمی، ضعف در کنترل مرزی و بسته‌بندی زعفران در خارج از کشور، عامل اصلی تضعیف جایگاه ایران در بازار جهانی شده است. حتی کشورهایی همچون افغانستان، که زعفران ایرانی را به نام خود عرضه می‌کنند، ادعا دارند که محصول ایران کیفیت مطلوب ندارد؛ ادعایی که خطر کاهش اعتبار جهانی طلای سرخ را گوشزد می‌کند.
برای مقابله با قاچاق و افزایش ارزش افزوده، دو راهکار کلیدی مطرح است: «شناسنامه‌دار شدن زعفران» و «برندسازی ملی». طرح شناسنامه‌دار کردن زعفران هنوز در مرحله مقدماتی است، اما می‌تواند مسیر قاچاق را تا حد زیادی کنترل کند. همچنین ثبت برند ملی زعفران در سازمان جهانی مالکیت فکری، گامی تعیین‌کننده در جداسازی محصول ایران از مشابه‌های بسته‌بندی‌شده در کشورهای دیگر محسوب می‌شود و توان افزایش قیمت جهانی و حمایت از صادرکنندگان رسمی را دارد.
محمد میری دیسفانی، قائم‌مقام سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، نیز ضمن اشاره به خام‌فروشی زعفران، راه نجات را در توسعه زنجیره‌های ارزش، فرآوری داخلی و بازاریابی بین‌المللی دانسته است. او می‌گوید فقدان برند قدرتمند و بسته‌بندی استاندارد، مانع از دریافت سود واقعی برای تولیدکنندگان شده و باید سیاست‌گذاری‌ها به سمت حمایت هدفمند از فرآورده‌های جانبی، نظارت بر خروج قانونی محصول و توسعه صادرات فرآوری‌شده حرکت کند.
ایران با قدرت تولیدی بلامنازع در سطح جهان، هنوز از ظرفیت اقتصادی زعفران به شکل کامل بهره‌مند نشده است. تداوم صادرات بدون برند، ضعف نظارت و رقابت قاچاق باعث شده سهم کشور از ارزش افزوده طلای سرخ کمتر از ظرفیت واقعی باشد. اجرای سریع برنامه‌های ملی برای شناسنامه‌دار کردن و تثبیت برند ایرانی می‌تواند نقطه عطفی برای نجات و شکوفایی این میراث جهانی باشد.
