تقابل روایت‌ها، بخشی جدایی‌ناپذیر از نبردهای عصر جدید است؛ عصری که در آن، «تصویرسازی» گاه تعیین‌کننده‌تر از پیروزی در میدان است. اکنون نیز ایران در میانه میدان جنگی قرار دارد که سلاح اصلی آن «روایت‌ها» است. در چنین میدانی، ابزار قانون‌گذاری هوشمندانه، هدفمند و متوازن می‌تواند زمین بازی دشمن را محدود کند. بنابراین «صیانت از امنیت روانی جامعه» در اولویت است، البته این صیانت باید در کنار حفظ و تقویت «سرمایه اجتماعی رسانه‌ها» صورت گیرد.
تهران- ایران ویو24
با گسترش شبکه‌های اجتماعی و حجم بالای گردش اطلاعات در فضای مجازی ایران، دولت و مجلس اقدام به تدوین لایحه مقابله با انتشار اخبار خلاف واقع در فضای آنلاین کرده‌اند. این لایحه، هدف خود را «صیانت از امنیت روانی جامعه»، «مقابله با جنگ شناختی» و «حفظ حقوق عمومی» اعلام کرده است. اما انتشار مفاد آن، واکنش‌های گسترده‌ای را از سوی فعالان رسانه‌ای، کارشناسان حقوقی، مدنی و سیاسی به همراه داشته است.
موافقان لایحه چه می‌گویند؟
- صیانت از امنیت روانی و اجتماعی جامعه
موافقان معتقدند انتشار اطلاعات نادرست و شایعات، به‌ویژه در شرایط بحرانی (مانند اعتراضات، زلزله، بیماری‌های واگیردار)، می‌تواند جامعه را دچار تشویش و بی‌ثباتی کند. چنانچه در جنگ ترکیبی جاری غربی-صهیونیستی علیه ایران، استفاده از اخبار دروغ و نادرست با هدف تشویش اذهان عمومی و ایجاد اعتراضات عمومی دنبال می شود.
- مقابله با جنگ ترکیبی و عملیات روانی دشمنان
برخی مسئولان امنیتی و رسانه‌ای می‌گویند انتشار خبرهای کذب، بخشی از جنگ شناختی و پروژه براندازی نرم است که از سوی رسانه‌های خارج‌نشین یا کاربران هدایت‌شده انجام می‌شود. در جنگ 12 روزه تحمیلی آمریکا و اسرائیل علیه ایران، اخبار نادرست زیادی درباره سلامت مسئولان، قیمت ارز، یا اخبار جعلی درباره حملات نظامی منتشر شد.
- خلأ قانونی در برخورد با انتشار خبرهای دروغین
طبق نظر موافقان، قانون فعلی جرایم رایانه‌ای و قانون مطبوعات پاسخگوی فضای بی‌قانون و بدون مرز مجازی نیست. این لایحه می‌تواند ابزار قانونی شفاف‌تری برای پیگرد دروغ‌پردازان حرفه‌ای باشد.
- تفکیک بین خبرنگاری حرفه‌ای و تولیدکنندگان محتوای بی‌هویت
از دید موافقان، با گسترش شبکه های اجتماعی، افراد ناشناس در کانال‌ها و صفحات مجازی بدون مسئولیت‌پذیری حرفه‌ای، فیک‌نیوز تولید می‌کنند و نباید در چارچوب «آزادی مطبوعات» حمایت شوند.
منتقدان لایحه چه می‌گویند؟
- ابهام در تعریف «خبر خلاف واقع»
منتقدان هشدار می‌دهند که مفهوم خبر کذب می‌تواند تفسیربردار باشد. ممکن است نقدها، تحلیل‌ها یا گزارش‌های غیررسمی نیز مشمول مجازات شوند.
- مخاطره برای آزادی بیان و رسانه‌های مستقل
به همین ترتیب انتقادها درباره تفسیر موسع از خبر کذب، نهادهای صنفی رسانه‌ای، فعالان حقوق بشر و روزنامه‌نگاران معتقدند این لایحه می‌تواند به ابزار سرکوب رسانه‌ها تبدیل شود و هرگونه گزارش انتقادی از عملکرد نهادها را با برچسب «کذب» حذف کند.
- ایجاد فضای خودسانسوری
یکی از دیگر از انتقادها به فضای ناشی از تبدیل این لایحه به قانون باز می گردد. از این منظر، امکان برخورد قضایی با کاربران و روزنامه‌نگاران در صورت «تشخیص محتوای کذب»، منجر به خودسانسوری گسترده خواهد شد و اعتماد عمومی به رسانه‌ها کاهش می‌یابد.
- بی‌توجهی به نقش دولت در شفاف‌سازی اطلاعات
مخالفان می‌گویند به‌جای برخورد با منتشرکننده خبر، دولت باید پیشگام شفافیت و اطلاع‌رسانی دقیق باشد. پنهان‌کاری‌های رسمی، فضا را برای شایعه‌پراکنی مساعد می‌کند.
- نقض تعهدات بین‌المللی ایران
سازمان‌های حقوق بشری معتقدند چنین لوایحی در تضاد با تعهدات ایران ذیل میثاق حقوق مدنی و سیاسی سازمان ملل است که آزادی بیان را به رسمیت شناخته است.
راه حل چیست؟
در شرایطی که ایران با شدیدترین سطح از فشارهای ترکیبی سیاسی، روانی، امنیتی و اطلاعاتی از سوی دشمنان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مواجه است، نظم‌بخشی به فضای مجازی نه صرفاً یک اقدام حقوقی، بلکه ضرورتی راهبردی برای صیانت از امنیت ملی، ثبات اجتماعی و انسجام روانی جامعه تلقی می‌شود.
لایحه مقابله با انتشار محتوای خلاف واقع در فضای مجازی، تلاشی است برای پاسخ به تهدیدهایی که از دل «جنگ شناختی» و «جنگ روایت‌ها» علیه ایران برخاسته است. جنگی که با پایان درگیری ۱۲ روزه با رژیم صهیونیستی نه‌تنها متوقف نشده، بلکه با شدت بیشتری در جبهه افکار عمومی، بویژه در بستر شبکه‌های اجتماعی، ادامه دارد. در این میدان، خبر، تحلیل و تصویر می‌توانند به سلاح‌هایی تبدیل شوند که هدفشان نه فقط تشویش اذهان، بلکه تضعیف اراده ملی، تخریب نهادهای رسمی، تسهیل براندازی نرم و تجزیه کشور است.
با این حال، همان‌طور که از سوی طیف‌های گوناگون حقوقی، رسانه‌ای و مدنی هشدار داده شده، هرگونه قانون‌گذاری در این حوزه باید به‌گونه‌ای طراحی شود که از مرزهای مشروع و تعریف‌شده آزادی بیان عبور نکند. چرا که اگرچه نبرد روایت‌ها نیازمند ابزار دفاعی است، اما این دفاع نباید منجر به تقلیل آزادی رسانه، تشدید خودسانسوری و بی‌اعتمادی عمومی شود. در غیر این صورت، نه‌تنها فضای مجازی، بلکه ساختار اطلاع‌رسانی کشور به نفع دشمنان تخریب خواهد شد.
لذا سرنوشت این لایحه نباید صرفاً در فضای احساسی مجازی یا درگیر با عملیات روانی دشمن تعیین شود، بلکه باید محصول یک اجماع عقلانی میان امنیت، آزادی و مسئولیت اجتماعی باشد. جمهوری اسلامی ایران در نبرد روایت‌ها نیازمند سازوکارهای قانونی کارآمد است، اما این ابزارها باید بر پایه اعتماد عمومی و شفافیت حکمرانی شکل بگیرند. فقط در این صورت است که جنگ روایت‌ها، نه تهدید، بلکه فرصتی برای بازسازی قدرت نرم ایران خواهد بود.
نکات کلیدی برای سیاست‌گذاری هوشمندانه:
-
تعریف دقیق و غیرقابل تفسیر از «خبر کذب» باید در متن نهایی لایحه گنجانده شود تا مانع از تفسیرهای موسع و برخوردهای سلیقه‌ای شود.
-
تمایز شفاف بین شایعه‌سازی عامدانه با قصد برهم‌زدن امنیت و اشتباهات خبری یا تحلیل‌های انتقادی باید رعایت شود.
-
حمایت قانونی و حرفه‌ای از خبرنگاری مسئولانه و شفاف، از الزامات حفظ مرز میان مقابله با فیک‌نیوز و جلوگیری از تضعیف رسانه‌های مستقل است.
-
دولت باید پیشگام اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف باشد. مسکوت‌گذاشتن واقعیات یا تأخیر در اعلام مواضع رسمی، خود بستر اصلی شکل‌گیری اخبار نادرست است.
-
افزایش سواد رسانه‌ای عمومی و تربیت نهادهای دیده‌بان مستقل داخلی، به عنوان مکمل‌های قانونی، ضروری است.
