با خروج بخشی از مهاجران افغان از ایران، نگاه‌ها به تأثیرات این تغییر بر اقتصاد کشور دوگانه شده است؛ برخی آن را تهدیدی برای بازار کار و افزایش هزینه ساخت‌وساز می‌دانند، در حالی که برخی دیگر معتقدند این روند فرصتی برای ساماندهی بازار کار و حمایت از نیروی ایرانی است.
زهرا ترابی-ایران ویو24
حمید حاج اسماعیلی فعال حوزه کارگری در گفتگو با ایران ویو24 در خصوص خروج مهاجران افغان از کشور و اینکه آیا این خروج در بازار کار و اقتصاد تاثیراتی گذاشته است پاسخ داد: برای پاسخ به این پرسش، باید ابتدا بررسی کرد که این افراد عمدتاً در چه بخش‌هایی مشغول به کار بوده‌اند و نقش آن‌ها در بازار کار ایران چه بوده است. نکته اول، اینکه حتی پیش از حضور گسترده مهاجران افغان نیز نرخ بیکاری در کشور بالا بود. حضور آن‌ها سال‌ها به‌عنوان یک چالش جدی مطرح بود. آمارهای غیررسمی از اشتغال حدود سه میلیون نفر افغان در ایران حکایت داشت؛ عددی که تقریباً برابر با نرخ بیکاری رسمی کشور در همان زمان بود.
وی ادامه داد: از طرفی، بسیاری از این افراد به شکل غیرقانونی در ایران مشغول به کار بودند و این موضوع بارها مورد اعتراض قرار گرفته بود، به‌ویژه از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی. حضور آن‌ها، به‌ویژه در شرایطی که جوانان و فارغ‌التحصیلان ایرانی با بیکاری مواجه بودند، فشار مضاعفی بر بازار کار وارد می‌کرد.
حاج اسماعیلی تصریح کرد: یکی دیگر از ابعاد مسئله، بهره‌برداری برخی کارفرمایان سودجو از نیروی کار ارزان مهاجر بود. این کارفرمایان نه تنها تعهدات قانونی خود را رعایت نمی‌کردند، بلکه اصول حقوق کار و قانون کار را نیز زیر پا می‌گذاشتند. به‌همین دلیل، اجرای قانون کار با چالش جدی مواجه شده بود.
این فعال حوزه کارگری اظهار کرد: از لحاظ شغلی، بیش از نیمی از کارگران افغان در حوزه ساخت‌وساز مشغول بودند. اغلب آن‌ها ابتدا با مهارت پایین وارد ایران شدند، اما به مرور، تخصص‌هایی نظیر بنّایی، گچ‌کاری و جوش‌کاری را در همین بازار فرا گرفتند. اکنون با خروج آن‌ها، نگرانی‌هایی درباره خلأ نیروی انسانی در این بخش مطرح شده است. با این حال، با توجه به رکود بیش از یک‌ونیم‌ساله در بخش ساخت‌وساز، نیاز فوری به نیروی کار در این حوزه کاهش یافته است.
او اضافه کرد: برخی از نگرانی‌ها نیز مربوط به افزایش هزینه ساخت‌وساز است؛ به این معنا که اگر کارگر ایرانی جایگزین مهاجران شود، دستمزدها افزایش یافته و هزینه تمام‌شده بالا می‌رود. اما تجربه میدانی در برخی مناطق مانند تهران نشان می‌دهد که کاهش جمعیت مهاجران افغان تأثیر مثبتی بر قیمت مسکن داشته است. حضور پرشمار آنان در گذشته موجب بالا رفتن قیمت و اجاره مسکن به دلیل افزایش تقاضا شده بود. اکنون با خروج نزدیک به یک میلیون نفر، هم اجاره‌بها و هم قیمت ملک در برخی مناطق کاهش داشته است.
حاج اسماعیلی گفت: در کنار این، ایران طی سال‌های اخیر در حوزه آموزش نیروی کار ساختمانی سرمایه‌گذاری کرده است. طی بیش از ۱۲ سال گذشته، کارگران ایرانی از طریق سازمان فنی‌وحرفه‌ای آموزش دیده‌اند و برای آن‌ها کارت مهارت صادر شده است. این کارگران حتی تحت پوشش بیمه قرار گرفته‌اند و از حمایت‌های صنفی برخوردارند. بنابراین، نگرانی درباره کمبود نیروی انسانی ماهر در بخش ساخت‌وساز نیز موجه به‌نظر نمی‌رسد.
او افزود: حدود ۱۰ تا ۱۱ درصد از مهاجران افغان در شهرداری‌ها و بخش‌های خدماتی مانند فضای سبز، رفت‌وروب و حمل زباله مشغول بودند. در این حوزه، امکان جایگزینی نیروی ایرانی با حمایت دولت و شهرداری‌ها وجود دارد. شهرداری به‌عنوان یک نهاد حاکمیتی، توان جذب و سازمان‌دهی نیروی ایرانی را دارد؛ تنها کافی است دستمزدها متناسب و شرایط کاری مناسب‌تر باشد.
این فعال حقوق کارگری می گوید: در مجموع، اگرچه در کوتاه‌مدت ممکن است خروج این گروه از مهاجران آثار روانی بر بازار کار داشته باشد، اما در میان‌مدت و حتی کمتر از یک‌سال، جای آن‌ها با نیروی کار ایرانی پر خواهد شد. این مسئله نه تنها تهدید نیست، بلکه می‌تواند فرصتی برای حمایت از کارگر ایرانی باشد. همچنین از منظر اقتصادی، کاهش مصرف یارانه‌ای اقلامی چون نان، آب و انرژی توسط این جمعیت، امکان بازتوزیع هدفمند سوبسیدها را فراهم می‌کند.
حاج اسماعیلی در پایان خاطرنشان کرد: به این ترتیب، اگر ساماندهی و مدیریت درستی بر این موضوع اعمال شود، خروج کارگران افغان نه تنها آسیبی به اقتصاد وارد نخواهد کرد، بلکه می‌تواند موجب تقویت ساختار نیروی کار داخلی و بهبود بهره‌وری در اقتصاد ملی شود.
